مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، نقش و جایگاه احزاب را در تقویت و ارتقای کارآمدی مجالس قانونگذاری مورد بررسی قرار داد.

به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات سیاسی این مرکز اعلام کرد: در نظام جمهوری اسلامی ایران که مردم سالاری دینی را سرلوحه کار خود قرار داده است، پاسخگویی، مشارکت عمومی و اجرای احکام اسلامی از اصول اساسی سیاست داخلی است. جمهوری اسلامی ایران برای تحقق بخشیدن به چنین اصولی به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، شوراهای اسلامی شهر و روستا و انتخابات خبرگان رهبری اقدام می کند و باید گفت نهادهای انتخاباتی در ایران تبلور مردم سالاری نظام است.

یکی از اصلی ترین تجلیات مردم سالاری در ایران و در همه نظام های دمکراتیک وجود مجلس است. در ایران نمایندگان مجلس از سوی مردم برای مدت چهارسال انتخاب شده و وظایف نمایندگی را برعهده می گیرند. با این حال یک مجلس مردمی زمانی کارآمدتر، منسجم تر و پاسخگوتر خواهد بود که از طریق سازکار منسجمی انتخاب و تشکیل شود. یک سازوکار مطلوب برای انتخاب نمایندگان مجلس و تشکیل یک مجلس کارآمد، انتخاب نمایندگان به صورت حزبی است، به این صورت که نامزدهای نمایندگی از سوی احزاب سیاسی به مردم معرفی شده و مجلس متشکل از نمایندگان حزبی باشد.

این گزارش می افزاید: امروزه اندیشمندان برنقش بی بدیل احزاب سیاسی در فعالیت ، عملکرد و هدایت مجلس تاکید داشته و معتقدند جایی که احزاب سیاسی در مجالس قانونگذاری فعال نباشند، شفافیت در ساختار سیاسی از بین خواهد رفت وارتباط میان رای دهندگان و نمایندگان سخت خواهد شد. آنان معتقدند اگر احزاب در مجلس وجود داشته باشد، دیگر بن بست و تعارضی وجود نخواهد داشت و اساسا یکی از دلایل پایدارماندن نظام های پارلمانی به عنوان موفق ترین سیستم حکومتی، وجود احزاب در این سیستم است.

نقش و اهمیت احزاب سیاسی در تشکیل مجالس و عملکردشان به حدی بنیادی و اساسی است که برخی از نویسندگان پیشنهاد کرده اند که به جای مطالعه مجلس در روند تقنین و انجام مسئولیت های مربوطه ، احزاب سیاسی مطالعه شوند چون همه تصمیم ها در همین نهادها و در سازوکارهای مربوط به احزاب سیاسی شکل می گیرد.

احزاب سیاسی به دو دلیل در نظام های مردم سالار به وجود آمده اند:

اول آنکه احزاب سیاسی به وجود آمدند تا هزینه های دولت را در حوزه های اجرایی،تقنینی و انتخاباتی کاهش دهند.

دوم آنها مهمترین ابزار برای فائق آمدن بر مشکلات و معضلات ناشی از اقدام دسته جمعی و گروهی اند.

به اعتقاد بسیاری، مجلس بدون احزاب سیاسی به مثابه محل نفوذ قدرت و دیدگاه های متفاوت و پراکنده به همان تعداد اعضای تشکیل دهنده مجلس خواهد بود که در فضایی از بی نظمی به اعمال نفوذ و جلب منافع می پردازند و احزاب که از ابتدای انتخاب اعضای مجلس تا تنظیم آنان در داخل مجلس نقش سازنده و تعیین کننده را بازی می کنند.

کار ویژه های احزاب سیاسی در ارتباط با مجالس قانونگذاری متعدد است؛ از جمله، آنها کمک می کنند که نمایندگان نقش خود را به طور مطلوبی ایفا کنند احزاب پس از معرفی نامزدهای انتخاباتی با برنامه ها و تعهدات حزبی که بر نمایندگان اعمال می کنند پاسخگو بودن آنها را به رای دهندگان خود بیش از پیش ضروری ساخته و نماینده را مکلف و موظف به ادای وظیفه نمایندگی خویش می کنند.

کار ویژه دیگر احزاب در ارتباط با مجالس قانونگذاری، پاسخگو کردن هرچه بیشتر مجلس است. آنها کارکرد پاسخگو کردن نمایندگان را از طریق انضباط حزبی و امکان انتخاب مجدد اعضا در انتخابات بعدی اعمال می کنند. بررسی پارلمان های دو ایالت نبراسکا و کانزاس ایالات متحده نشان داد که وجود احزاب در کانزاس و نبود آن در نبراسکا عامل اصلی پاسخگویی در مجلس کانزاس و عدم پاسخگویی مجلس نبراسکا بوده است.

نقش احزاب در بهبود فرآیند سیاستگذاری و تصمیم گیری در مجلس بسیار حائز اهمیت است. آنها همان طور که در بیرون از پارلمان نقش تنظیم کننده و سامان بخشی را دارند در درون پارلمان نیز به فرآیند تصمیم گیری و سیاستگذاری ثبات و شفافیت می بخشند. در واقع نقش احزاب را نباید در فراخواندن افراد برای رای دهی و مشارکت شهروندان در انتخابات دانست، بلکه اهمیت اصلی احزاب، عمدتا ناشی از نقش آنان در ایجاد ارتباط میان رای دهندگان و دغدغه ها و مطالبان آنان با فرایندهای سیاستگذاری و تصمیم سازی درون مجالس قانونگذاری است.

کار ویژه دیگر احزاب در مجلس تسهیل زمینه های اقدام مشترک و جمعی است . هر مجلس قانونگذاری، سازمانی پیچیده با معمولا چند صد عضو است که اگر بخواهند نمایندگان فعالی برای جامعه خود باشند و در تدوین خط مشی های عمومی هم فعالانه مشارکت جویند، باید میان آنها هماهنگی کاری دقیقی برقرار شود. لذا یکی از دلایل وجودی احزاب سیاسی در دمکراسی های مدرن غلبه کردن و فائق آمدن بر دشواری های اقدام دسته جمعی بوده است. آنها از طریق ایجاد سازوکارهای نهادی، معضلات فراروی اقدام دسته جمعی را مرتفع کرده و با فراهم کردن امکان نظارت بر عملکرد اعضای حزب تضمین می دهند که اعضا حقیقتا در راستای هدف جمعی مشترک اقدام کنند. در اکثر کشورهای اروپایی از جمله در انگلیس، نیوزلند و آلمان، نمایندگان حزب مکلف می شوند که به طور دسته جمعی و در تبعیت از سیاست های حزب در تصمیم گیری ها شرکت کنند.

در انگلیس و ایالات متحده فرایند رای گیری در مجلس به گونه ای است که با کمترین مناقشه ای قوانین به تصویب می رسند برای مثال 70 درصد همه لوایح در پارلمان انگلیس بدون رای گیری در صحن به تصویب می رسند. در ایالات متحده نیز گرچه انضباط حزبی کمتری نسبت به انگلیس حاکم است، تنها 10 الی 12 مورد از 400 بار رای گیری در سال، کلیدی شناخته می شوند و باقی موارد تقریبا حل شده است.

احزاب به ایفای کار ویژه های دیگری نیز در مجالس می پردازند. از جمله این کار ویژه ها: ساماندهی داخلی مجالس قانونگذاری، جذب و استخدام نیروهای سیاسی، آموزش سیاسی نمایندگان، شفاف سازی مالی نمایندگان و بررسی کارشناسانه و دقیق طرح ها و لوایح را می توان نام برد.

با چنین کار ویژه های متعدد و مهمی که احزاب می توانند در مجالس قانونگذاری انجام دهند بی شک فقدان تحزب در یک کشور و نبود نظام حزبی شفاف و عدم انتخاب نمایندگان پارلمان بر اساس یک نظام حزبی کارآمد، می تواند کارآمدی مجالس را تحت تاثیر قرار داده و در روند کارکرد آنها اخلال ایجاد کند.

بر همین اساس به نظر می رسد که در مواردی ، نبود احزاب سیاسی منسجم و نظام مند در مجلس شورای اسلامی باعث بروز مشکلاتی همچون غیرقابل پیش بینی بودن تصویب یا عدم تصویب یک طرح یا لایحه و رای گیری مبتنی بر احساسات، عدم بهره مندی طرح ها و لوایح از نظرات کارشناسان و نخبگان حزبی و در نتیجه زیانبار شدن اجرای طرح ها و لوایح، جابجایی سریع و بی منطق موافقان و مخالفان هر طرح یا لایحه، زمانبر شدن بررسی و تصویب طرح ها و لوایح در صحن مجلس، عدم پاسخگویی مطلوب و مناسب نمایندگان به رای دهندگان و عملکرد ناکافی آنان در ایفای وظیفه نمایندگی، عدم شفافیت مالی و نبود گزارش های مناسبی از میزان هزینه کرد نمایندگان در زمان انتخابات ، نبود ضمانت های لازم برای پیگیری شعارها و برنامه های اعلام شده توسط نمایندگان در دوره انتخابات و به فراموشی سپرده شدن سریع آنها توسط منتخبان و... شده است که مجموع آن ها می تواند از کارآمدی هر چه بیشتر مجلس بکاهد.

لذا ضروری است اینک که پس از گذشت بیش از سه دهه، اصلاح و تصویب قانون جدید فعالیت احزاب در دستور کار و مد نظر نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی قرار گرفته است ، با رفع برخی کاستی ها و نواقص موجود در طرح مذکور، ضمن برگزاری انتخابات حزبی، با شکوفا کردن فعالیت احزاب سیاسی ، زمینه های کارآمدتر کردن هر چه بیشتر مجلس شورای اسلامی فراهم شود.