غنی بودن حوضه زاگرس از ساختارهای حاوی هیدروکربور در منطقه خاورمیانه موجب شده است که تعدادی از مخازن نفتی و گازی این منطقه به طور مشترک در بین کشورها واقع گردد. این مخازن به لحاظ زمین‌شناسی یکپارچه بوده ولی از لحاظ مالکیت اشتراکی است. رقابت بین کشورهای همسایه موجب شده است که این مخازن مرزی نسبت به مخازن درون کشور در اولویت بهره‌برداری قرار گیرد. علاوه بر این بزرگترین مخازن گازی و نفتی ایران در مرزهای سیاسی واقع شده‌اند. لذا شناخت بیشتر از این مخازن موجب بهره‌برداری بهتری از آنها خواهد شد.

مخازن هیدروکربوری مشترک

کشور ما با کشورهای همسایه یعنی عراق، کویت، عربستان، قطر، امارات و عمان دارای مخازن اشتراکی است. حداقل 15 مخزن در این ارتباط وجود دارند. این در حالی است که امکان مشترک بودن تعدادی دیگر از مخازن در هاله‌ای از ابهام واقع شده است. مخازن مشترک خشکی ایران با کشور عراق می‌باشد. در طول مرز مشترک ایران و عراق 5 مخزن نفتی نفت شهر (سابقاً نفت شاه)، دهلران، پایدار غرب، آزادگان و یادآوران (سابقاً حسینیه ـ کوشک) وجود دارد. هم اکنون میادین دهلران، پایدار غرب و نفت شهر در حال تولید بوده و دو میدان یادآوران و آزادگان نیز در مراحل مختلف توسعه قرار دارند. ادامه میدان نفت شهر در عراق با نام میدان «نفت‌خانه» معروف است. میادین آزادگان و یادآوران به ترتیب در مجاورت میادین «مجنون» و «سنباد» عراق واقع شده‌اند ولی در مورد ارتباط (ساختمانی و پیوستگی مخزنی) این میادین اطلاعی در دسترس نیست.
10 میدان باقی‌مانده آبی با کشورهای همسایه خلیج‌فارس مشترک هستند. میدان گازی آرش تنها میدان مشترک ایران با کشور کویت در آبهای خلیج‌فارس است. به نظر می‌رسد که ادامه این میدان در آبهای کویت با میدان «دورا» در ارتباط باشد. میادین نفتی اسفندیار، فروزان، فرزاد (A) و فرزاد (B) با کشور عربستان مشترک می‌باشد. میدان نفتی اسفندیار در آبهای عربستان به میدان «لولو» تبدیل می‌گردد. بخش عربستانی میدان فروزان نیز در این کشور با نام میدان «مرجان» شناخته می‌شود. میادین فرزاد (A) و (B) گاهی با نامهای میادین فارسی (A) و (B) نیز از آنها یاد می‌شود. بخش خارجی میدان فرزاد (A) در عربستان با نام میدان «حصبه» شهرت یافته است. تاکنون مخزن مشترکی بین ایران و بحرین در آبهای خلیج‌فارس کشف و گزارش نشده است. میدان گازی فوق عظیم پارس جنوبی که در ادامه به میدان شمال تبدیل می‌شود با کشور قطر مشترک می‌باشد. این میدان بزرگترین و مهمترین میادین اشتراکی ایران و دنیا است. میادین نفتی بلال، رشادت ایران و الخلیج قطر بسیار نزدیک به خط مرزی می‌باشد ولی از ادامه ساختارهای این مخازن در کشور مقابل اطلاع معتبری در دسترس نیست. مخازن سلمان، فرزام، نصرت از مخازن مشترک ایران با امارات متحده عربی است که این میادین در کشور همسایه به ترتیب با نامهای «ابولبخوش»، «فلاح» و «فاتح» شناخته شده‌اند. امکان مشترک بودن مخازن دنا، اسفند، مبارک و صالح جنوبی با این کشور نیز وجود دارد. بزرگترین میدان گازی مشترک دنیا (پارس جنوبی ـ شمال قطر) در بخش قطری 20 سال زودتر از بخش ایرانی اکتشاف و به بهره‌برداری رسیده است. همچنین در حال حاضر امارات متحد عربی از میدان مشترک سلمان و عربستان از میدان مشترک فروزان بیش از دو برابر ایران برداشت می‌کنند. از سوی دیگر، برداشت یک جانبه از میدان‌های مشترک، افت فشار را در بخش بهره‌برداری شده کاهش و در نتیجه، منابع نفت و گاز را به سوی دیگر سوق می دهد. ضمن این که این پدیده (مهاجرت) سبب می‌شود کشوری که در حال بهره‌برداری یک جانبه است، از سهم بیشتری بهره‌مند شود. جبران انرژی از دست رفته نیز، هزینه‌های مضاعفی را در زمینه اعمال روشهای افزایش مجدد تولید از جمله تزریق آب، گاز، فرآوری مصنوعی و ... در پی خواهد داشت. اینها همه اهمیت شناخت، مطالعه و توسعه میادین مرزی را نشان می‌دهد.

شرح مختصری در مورد مخازن مشترک

1) میدان نفتی نفت شهر

میدان نفتی نفت شهر در فاصله 100 کیلومتر شمال غربی ایلام و 230 کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع است. این میدان در سال 1923 در تاقدیس نفت شهر کشف گردید. میدان نفت خانه بخش عراقی میدان نفت شهر، در سال 1927 توسط شرکت نفت انگلیسی و عراق کشف شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به «میدان نفتی نفت شهر» تغییر نام یافت. تنها میدان نفتی در حال تولید استان کرمانشاه دارای 692 میلیون بشکه نفت و کلاهک گازی است.

2) میدان نفتی دهلران

میدان دهلران در سال 1351 کشف شد. میزان نفت خام در جای اولیه این میدان 4212 میلیون بشکه است که 635 میلیون آن را می توان برداشت کرد. همچنین این میدان دارای کلاهک گازی می‌باشد. در طول جنگ تحمیلی چاههای این میدان به آتش کشیده و تولید از آنها متوقف شد. از میدان نفتی دهلران تا سال 1370 حدود 12 میلیون بشکه نفت برداشت شده است.

3) میدان نفتی پایدار غربی

این میدان در سال 1359 کشف شد. نفت میدان پایدار غرب از نوع سنگین است و فشار طبیعی مخازن به تنهایی پاسخگوی استمرار تولید نفت نیست. از این رو وجود تلمبه‌های نفت بر سر چاه‌ها ضروری است.

4) میدان آزادگان (آزادگان شمالی و جنوبی)

میدان عظیم نفتی آزادگان یکی از بزرگترین میدان نفتی ایران و جهان است که در سال 1376 کشف شده است. در 80 کیلومتری غرب اهواز در منطقه دشت آزادگان واقع است. میدان نفتی آزادگان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود (البته به نظر شرکت گازپروم نفت میدان آزادگان یک میدان واحد است). میدان نفتی آزادگان شمالی در 120 کیلومتری غرب اهواز، منطقه مرزی بین ایران و عراق واقع شده است. این میدان در حدود 5008 میلیون بشکه نفت دارد.

5) میدان نفتی یادآوران (یا مخازن حسینیه/ کوشک سابق)

میدان یادآوران از ترکیب دو میدان یا تاقدیس حسینیه و کوشک تشکیل شده است. تاقدیس حسینیه در ناحیه دزفول شمالی در مجاورت و به موازات خط مرزی و مشترک بین ایران و عراق و چاه حسینیه به فاصله 21 کیلومتری شمال غربی چاه دارخوین 2 و حدود 43/5 کیلومتری شمال غرب چاه خرمشهر 1 و حدود 30 کیلومتری جنوب چاه کوشک 1 واقع شده است. در سال 81 میدان نفتی حسینیه با 1/5 میلیارد بشکه ذخایر تثبیت شد و با ادامه اکتشاف مشخص شد که فاصله بین دو میدان نفتی کوشک و حسینیه نیز مخزن نفت است. بینابین میادین کوشک و حسینیه فاصله‌ای است که ظاهراً محل مخزن جدید است. مجموع میادین کوشک و حسینیه و حد فاصل تازه کشف شده بین این دو میدان به نام «یادآوران» تغییر نام داد.

6) میدان گازی/ نفتی آرش

این میدان مشترک در بین ایران و کویت در سال 1379 کشف شد. میدان نفتی و گازی آرش با نفت خام در جای اولیه 457 میلیون بشکه در سازند گدوان و گاز در جای اولیه 22/5 میلیارد متر مکعب و 83/6 میلیون بشکه میعانات گازی در سازند فهلیان است. به نظر می‌رسد بخشهایی از این میدان در آبهای عربستان مشترک است.
7) میدان نفتی اسفندیار: میدان یاد شده در سال 1345 در تاقدیس اسفندیار کشف شد. میدان اسفندیار مشترک با عربستان دارای 532 میلیون بشکه نفت خام درجا است.

8) میدان فروزان

میدان نفتی فروزان که قبل از انقلاب به نام فریدون خوانده می‌شد، یکی از میادینی است که توسط شرکت نفت پان آمریکن در سال 1966 در آبهای فلات قاره ایران کشف شد. این میدان 2309 میلیون بشکه نفت خام درجا دارد.

9) میادین گازی فرزاد A و B

این میادین از میادین کوچک گازی ایرانی در نزدیکی هم (جزیره فارسی) بلوک اکتشافی فارسی هستند. در میدان گازی فرزاد Bتاکنون دو چاه تولیدی حفر شده است. میدان گازی فرزاد B با ذخیره درجای حدود 12/5 تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی دارد. بخش بسیار ناچیزی از ساختمان فرزاد A حصبه در قسمت ایرانی می‌باشد. در حالی که بخش اعظم ساختمان فرزاد B در آبهای ایران واقع شده است.

10) میدان گازی/ نفتی پارس جنوبی

بزرگترین ساختمان حاوی گاز در دنیا یعنی میادین پارس جنوبی ـ شمال قطر در بین ایران و قطر مشترک هستند. مهم‌ترین میدان گازی دریائی کشور دارای 13130 میلیارد متر مکعب گاز درجا است. هم اکنون 28 تریلیون متر مکعب گاز درجا در کشور وجود دارد که نزدیک به 50 درصد از ذخایر گازی کشور (8 درصد کل مخازن گازی دنیا) تنها در میدان پارس جنوبی قرار دارد. این میدان همچنین دارای میعانات گازی درجای معادل 18 هزار میلیون بشکه است.

11) میدان نفتی/ گازی سلمان

میدان سلمان (ساسان سابق) در سال 1344 (1965) در خلیج‌فارس و منطقه لاوان کشف شد. ذخیره نفت خام میدان سلمان 4073 میلیون بشکه و گاز 183/5 میلیون متر مکعب گاز درجا است. این میدان نخستین میدانی است که به وسیله شرکت نفت لاوان (LAPCO) در آب‌های فلات قاره ایران کشف شد و با میدان نفتی ابوالبخوش ابوظبی مشترک است.

12) میدان نفتی فرزام

میدان فرزام بخش بسیار کوچکی از میدان فلاح امارات متحده عربی است که در آبهای ایران (ناحیه سیری) واقع شده است.

13) میدان نفتی نصرت

میدان نصرت در سال 1340 در ناحیه سیری کشف شد. مقدار نفت درجای این میدان 188 میلیون بشکه می‌باشد.

14) میدان گازی هنگام

تنها میدان مشترک ایران با کشور عمان میدان هنگام است. این میدان در سال 1354 کشف گردید. گاز درجایی برابر با حجم 22/4 میلیارد متر مکعب در این میدان وجود دارد.
منبع: نشریه شاهد جوان- ش 55