توسعه صنایع پتروشیمی پویائی بخش عمده ای از صنایع کشور و آبادانی حجم گسترده ای از مناطق محروم را به همراه دارد. این راهکار به ویژه در بخش صنایع تکمیلی پتروشیمی نه تنها ارزش افزوده بالاتری ایجاد می کند، بلکه می تواند در توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق محروم و ایجاد اشتغال برای نیروهای بومی هر منطقه نقش برجسته ای داشته باشد. مخصوصا باید در نظر داشت که احداث واحدهای تولیدی صنایع تکمیلی سرمایه اندکی نیاز داشته و اجرای آنها توسط بخش خصوصی امکان پذیرتر نشان می دهد.
تاکید مسئولین پتروشیمی بر مستعد بودن مناطق خاصی از کشور برای ایجاد” هاب پتروشیمی” اگر چه گویای ارزش افزوده بالای اقتصادی این صنعت می باشد، ولی در معنائی عمیق تر از وجود مناطق مستعد در استان های مختلف کشور برای توسعه پتروشیمی حکایت دارد. لذا باید گفت در این شرایط و با توجه به اعلام آمادگی مجموعه پتروشیمی برای احداث واحدهای جدید، مسئولین مناطقی که تمایل دارند صنعت پتروشیمی را در منطقه خود توسعه دهند باید برای انجام آن پیشگام شوند. بدیهی است در نهایت شرایط هر یک از این مناطق از نظر امکانات، تسهیلات موجود و تاسیسات زیربنائی توسط مسئولین پتروشیمی مورد مطالعه دقیق و تخصصی تر قرار گرفته، در صورت برخورداری از امکانات مطلوب و حضور بخش خصوصی مشتاق برای سرمایه گذاری و مشارکت، اقدامات لازم برای ساخت واحدهای جدید پیش بینی شده در برنامه های این صنعت با جدیت دنبال خواهد شد.
باید توجه داشت که شرکت ملی صنایع پتروشیمی با توجه به تغییر ساختار و در راستای اجرای برنامه های خصوصی سازی و عمل به اصل 44 مجاز به سرمایه گذاری در طرح های جدید نمی باشد. ولی از نظر امکان ارائه همکاری های فنی، مهندسی، عملیاتی، انجام مشاوره های لازم در مورد فاینانس و دریافت تسهیلات مالی و همچنین بکارگیری تمهیدات لازم برای تامین خوراک می تواند پشتیبان مطمئنی برای سرمایه گذاران حاضر به مشارکت در اجرای طرح های جدید بوده، برای اطمینان بیشتر سود مناسب آنان از سرمایه گذاری در این بخش را تضمین نماید.
ارزیابی اولیه از شرایط سه منطقه سرخس، لاوان و چابهار :
منطقه سرخس واقع در خراسان شمالی در حال حاضر یکی از پالایشگاه های مهم گازی کشور را در خود دارد.
مطالب نقل شده از سوی بیات مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در خصوص ضرورت استقرار واحدهای پتروشیمی در این منطقه حکایت از موقعیت ممتاز آن دارد. تاکید مدیرعامل پتروشیمی بر انجام یک سال مطالعات میدانی توسط کارشناسان پتروشیمی برای تبدیل این منطقه به یکی از بزرگ ترین مراکز تولید محصولات پتروشیمی و در اختیار داشتن زیرساخت های مهمی مانند راه های ریلی، فرودگاه بین المللی و همجواری با منابع اصلی خوراک نکات مهمی هستند که می تواند گویای شرایط مستعد این منطقه باشد.( روزنامه جمهوری اسلامی 24/7/91)
سابقه کشف گاز در این منطقه به سال های قبل از انقلاب بر می گردد. در آن زمان کشف مخزن بزرگ "مزدوران" در عمق 3700 متری زمین شهرتی جهانی به منطقه خانگیران بخشید و به عنوان یک مخزن بزرگ و مستقل گاز برروی تلکس خبرگزاری های جهان قرار گرفت.
آنچه از گزارش های این منطقه در دست است حکایت از این دارد که مخازن گازی منطقه خانگیران شهرستان سرخس شامل 3 مخزن گاز شیرین با استعداد باقیمانده تولید 17 میلیارد متر مکعب و یک مخزن گاز ترش عظیم با استعداد باقی مانده تولید 300 میلیارد متر مکعب می‌باشد. بهره برداری از منابع گاز شیرین خانگیران در سال 1352 با 3 حلقه چاه انجام گرفت و در سال 1362 بهره برداری از مخزن گاز ترش منطقه "مزدوران" هم‌زمان با راه اندازی پالایشگاه گاز شهید هاشمی نژاد با 6 حلقه چاه آغاز گردید.( ویکی پدیا منطقه سرخس )
نکته مهم و قابل توجه وجود یک میدان گازی عظیم در این منطقه است که طبق برآوردهای جدی تری که انجام شده ذخائر موجود در آن اگر از حجم ذخایر میدان گازی پارس جنوبی بیشتر نباشد کم تر نیست. آنچه باید به دقت مورد نظر قرار داد این است که این میدان گازی میان سه کشور ایران، افغانستان و ترکمنستان مشترک بوده، عدم تصمیم گیری و اقدام عاجل برای بهره برداری سریع از آن موجب خواهد شد دو کشور شریک در ذخائر با حمایت و سرمایه شرکت های
بین المللی این اقدام را زودتر از ما شروع کرده همچون شریک عرب مان در پارس جنوبی سهم بیشتری از آن خود نمایند.
احداث واحدهای جدید پتروشیمی به ویژه صنایع تکمیلی و راه اندازی مجتمع هائی که اساس تولیدشان با بهره گیری از ذخائر گازی موجود در این میدان می باشد قادر خواهد بود اشتغال زائی و رونق گسترده ای در استان های خراسان جنوبی، شمالی و رضوی ایجاد نماید. پیش بینی امکان مشارکت هر سه کشور در ایجاد واحدهای مشترک از جمله مزیت های دیگری است که توجه به منطقه سرخس به عنوان یک "هاب جدید" می تواند حضور پتروشیمی را کاملا توجیه پذیر نماید.
البته در کنار مزیت های موجود در این منطقه باید دید مهم ترین تسهیلات و امکانات زیربنائی مورد نیاز پتروشیمی برای حضور در این منطقه کدامند، چه مقدار از این امکانات در حال حاضر وجود دارد و برای ایجاد سایر امکانات و زیرساخت های مورد نیاز مسئولین منطقه چه کمک هائی را قادرند ارائه نمایند؟
جزیره لاوان به عنوان دیگر هابی که گاها مسئولین پتروشیمی از آن نام می برند از جمله جزایر ویژه و ارزشمند کشور بوده، از امکانات و اسکله های مطلوب صادراتی برخوردار است. تاسیسات زیربنائی موجود در این جزیره هرگونه حضور پتروشیمی را توجیه پذیر نشان می دهد. از سوی دیگر میدان گازی کشف شده در این منطقه طبق برآورد های صورت گرفته بسیار غنی و قابل توجیه برای سرمایه گذاری است.
گزارش های منتشر شده از این میدان مهم گازی کشور حاکی است ذخیره درجای آن معادل 5/9 تریلیون فوت مکعب است که از این میزان حداقل 2/6 تریلیون فوت مکعب گاز قابل برداشت می باشد. همچنین 62 میلیون بشکه میعانات گازی در این میدان وجود دارد که با برنامه ریزی مناسب به همراه گاز استحصالی قابل برداشت خواهد بود.(پول نیوز 23/7/91)
رسیدن به قابلیت تولید محصولات پتروشیمی در این جزیره می تواند بستر بسیار مناسبی برای صدور فرآورده های تولیدی به اقصی نقاط دنیا فراهم نماید. همچنین اعمال قوانین مربوط به مناطق آزاد در این جزیره موجب برخورداری از تسهیلات قانونی، معافیت های مالیاتی و گمرکی مطلوبی خواهد شد که سود حاصل از سرمایه گذاری و زمان بازگشت سرمایه را بسیار تسریع می کند. نکته قابل ذکر در مورد میدان گازی لاوان این است که ذخائر موجود در این جزیره در محدوده مرزهای جغرافیائی کشورمان بوده و نگرانی خاصی از بابت بهره برداری مشترک کشورهای همسایه وجود ندارد.
منطقه آزاد چابهار دیگر منطقه مطلوب و مستعد کشور برای ایجاد هاب جدید پتروشیمی است که بارها نام آن از زبان مسئولین پتروشیمی مطرح شده است. این منطقه در ضلع دیگری از خلیج فارس و دورتر از تنگه هرمز قرار گرفته دارای شرایط بسیار مساعدی برای گسترش مراودات بین المللی به ویژه با کشورهای شبه قاره هند می باشد. این منطقه به همت تلاش های صورت گرفته توسط سازمان منطقه آزاد چابهار از تاسیسات زیربنائی خوبی برخوردار بوده و تمایل زیاد مسئولین محلی به توسعه هرچه بیشتر آن نقطه قوت مهمی است که ایجاد هرگونه تاسیسات زیربنائی دیگر را نیز به آسانی ممکن می سازد.
اما مشکل بزرگ چابهار نداشتن منابع گاز به عنوان خوراک مورد نیاز طرح های پتروشیمی است. اگرچه مسئولین چابهار به قول و قرارهای شرکت گاز دل بسته اند و علیرغم اینکه خط لوله گازی که قرار است در قالب قرارداد خط لوله صلح، گاز ایران را به پاکستان برساند تا نزدیکی نقطه صفر مرزی رفته و از این مسیر می تواند بخشی از گاز این استان و طرح های منطقه آزاد را تامین کند ولی پتروشیمی با توجه به تجربه های قبلی کار با شرکت گاز و چندین مورد قطع گاز تحویلی به مجتمع های تولیدی به دلیل اختلاف در مورد قیمت رسمی گاز و میزان طلب و بدهی میان این دو شرکت بسیار بعید است بتواند به قول و قرارهای مسئولین شرکت گاز اعتماد کند. مخصوصا اینکه این شرکت طی سال های اخیر سرمایه گذاری خاصی برای احداث واحدهای جدید تولید کننده گاز و یا افزایش ظرفیت تولید واحدهای گازی کشور انجام نداده است. و این موضوع با توجه به افزایش مصرف گاز قابل تامل است. شاید بتوان مهم ترین اقدام شرکت گاز برای افزایش تولید را مشارکت مربوط به قرار داد ساخت پالایشگاه بیدبلند 2 و پارسیان با شرکت انرژی سپهر وابسته به بانک صادرات دانست که پس از تغییر مدیرعامل بانک صادرات و همچنین تغییرات صورت گرفته در آن شرکت عملا متوقف مانده است.
جمع بندی:
با توجه به مطلوب ترین مناطق برای احداث واحدهای جدید پتروشیمی با توجه به شرایط و امکانات موجود در این مناطق از یک سو و برنامه های پتروشیمی از سوی دیگر می توان سرخس را به عنوان اولویت اول پیشنهاد کرد. منطقه ای که به دلیل مشترک بودن ذخائر گازی اش لازم است سریع تر برنامه ریزی های اولیه برای احداث و بهره برداری از واحدهای صنعتی آن انجام شود. مهم ترین نکته ای که احداث واحدهای پتروشیمی در این منطقه را با اما و اگر همراه می کند چگونگی تامین آب مورد نیاز واحدهای احداثی در این منطقه است. حجم آب مصرفی مورد نیاز واحدهای پتروشیمی بالاست و باید دید این منطقه چه میزان توان تامین آن را دارد. هرچند در یک تعریف کلی قطعا انتقال آب به هر نقطه ای از کشور آسان تر از شرایط و امکانات لازم برای انتقال فرآورده های نفتی و پتروشیمیائی بوده ، کار غیرممکنی نشان نمی دهد.
اولویت دوم می تواند توسعه صنعت پتروشیمی در جزیره لاوان باشد. منطقه ای که با در اختیار داشتن ذخائر غنی گاز، واحدهای تولیدی احداث شده در آن دغدغه ای از بابت تامین خوراک نخواهند داشت. در ضمن دسترسی به آب های بین المللی و برخورداری از امکانات مناسب زیربنائی موجود قادر است رسیدن به هدف مهم کسب سهم حداکثری از بازارهای بین المللی را به خوبی تحقق بخشد.
منطقه چابهاردر عین حالی که در جایگاه اولویت سوم قرار می گیرد دارای مشخصه هائی است که در صورت توجه به آنها می تواند آنجا را به اولویت اول پتروشیمی برای ایجاد "هاب جدید" تبدیل نماید.
در واقع چابهار منطقه بکر و هاب مستعدی است که علیرغم تمام مزیت های موجود باید فکری اساسی از بابت تامین خوراک مورد نیاز واحدهای پتروشیمی کرده سپس به رقابت با سایر مناطق برای احداث این واحدها بپردازد. دسترسی به دریا و آبراه بین المللی خلیج فارس امتیاز مهم ولی کافی برای حضور پتروشیمی در این منطقه نمی باشد.
از همین منظر و در رابطه با این منطقه مهم آزاد کشور نکات قابل ملاحظه ای وجود دارد که می توان به دقت ملاحظه قرارداد:
- نخست اینکه پس از تکمیل و راه اندازی فاز 19 پارس جنوبی ( این فاز هم اکنون بیش از 50 درصد پیشرفت فیزیکی دارد) مقداری حدود 4 میلیون تن اتان مازاد بر نیاز در منطقه عسلویه تولید خواهد شد که با احداث یک خط لوله جدید که هزینه ای برابر با احداث خط لوله متان( گاز طبیعی) دارد می توان آن را به منطقه چابهار منتقل کرده، منبع مطمئنی از خوراک مورد نیاز واحدهای پتروشیمی قابل احداث در این منطقه را تامین نمود.
- در صورتی که شرکت گاز طبق برنامه تدوین شده خود حداکثر تا دوسال آینده بتواند گاز طبیعی( متان) را به منطقه ایرانشهر و چابهار برساند شرایط لازم برای احداث واحدهای جدید متانول، اوره و آمونیاک و الفین از گاز MOT ((Methanol To Olefin فراهم شده و می توان اجرای چنین واحدهائی را در این منطقه برنامه ریزی نمود.
- هم اکنون بخشی از میعانات گازی تولید شده در پارس جنوبی برای تامین خوراک مورد نیاز واحدهای پتروشیمی مستقر در ماهشهر به آن منطقه ارسال شده و مازاد آن به عنوان یکی از محصولات صادراتی کشور برای تامین خوراک مراکز پالایشگاهی و پتروشیمیائی دیگر کشورها به مناطق مختلف جهان ارسال می شود. لذا برنامه ریزی برای انتقال ارزان آن به شرق کشور و منطقه چابهار می تواند در اولویت کارهای کشور قرار بگیرد. باید توجه داشت که یکی از برنامه های وزارت نفت احداث خط لوله انتقال میعانات گازی تا پالایشگاه نفت بندرعباس است با کمی هماهنگی و تعامل می توان امکان انتقال این میعانات را در طراحی این خط لوله پیش بینی نمود به نحوی که بخش قابل ملاحظه ای از خوراک مورد نیاز طرح هایی که قرار است در چابهار اجرا شوند از مسیر این خط لوله قابل تامین باشد..
- بدون شک پس از تکمیل و راه اندازی خط لوله اتیلن غرب و همچنین خط لوله مرکز تقریبا اکثر مناطق کشورمان متاثر از توسعه صنایع پتروشیمی قرار گرفته حداقل یک واحد پتروشیمی را در حوزه استانی خود خواهند داشت. ایجاد هاب جدید پتروشیمی در منطقه چابهار مخصوصا با درنظر داشتن خوراک هائی که از چگونگی امکان تامین آنها سخن رفت می تواند طرح بزرگ و مهم " خط لوله اتیلن شرق" که قبلا به دلیل نداشتن توجیه اقتصادی از دستور کار مسئولین پتروشیمی خارج شده بود را در شرایطی کاملا توجیه پذیر و اقتصادی قرار دهد. باید توجه داشت که توسعه پتروشیمی در این منطقه با توجه به تبعات بسیار مثبتی که به همراه دارد نه تنها موجب رونق این منطقه محروم کشور می شود بلکه در ایجاد اشتغال و جلوگیری از بسیاری معضلات موجود از جمله قاچاق نیز می تواند نقش موثری داشته باشد.
- نکته بسیار مهم و شاید از نظر دور مانده دیگر برنامه گسترده کشور دوست و همسایه ما پاکستان برای آباد کردن بندر چابهار در آن کشور می باشد. پاکستان تلاش دارد با جذب سرمایه گذاری های داخلی و خارجی گام های اساسی برای توسعه این منطقه بردارد و بی توجهی و غفلت از این حرکت در حال انجام ما را در استفاده موثر از این منطقه مستعد ناتوان ساخته کشورمان را در شرایطی قرار می دهد که امروز در ارتباط با کشورهائی مانند قطر در پارس جنوبی و کشورهای حوزه دریای خزر در شمال قرار داریم. بدون شک خط لوله صلحی که ما قرارداد انتقال گاز ایران به پاکستان را در قالب آن امضاء کرده ایم از جمله اقداماتی است که پاکستانی ها برای توسعه این منطقه طراحی کرده اند.
نکته مهم:
باید توجه داشت که تجمیع و تمرکز صنایع پتروشیمی بیش از آنچه تاکنون در منطقه ویژه اقتصادی عسلویه ایجاد و یا برای اجرا در آینده پیش بینی شده در نگاهی امنیتی و زیست محیطی چندان مناسب و منطقی به نظر نمی رسد.
با توجه به محدودیت های قانونی که پتروشیمی برای سرمایه گذاری مستقیم در احداث واحدهای جدید دارد و محدودیت های بین المللی اعمال شده که مشارکت و جذب سرمایه گذاری خارجی در اجرای طرح های جدید را با محدودیت هائی روبرو ساخته است یک امتیاز و اولویت ویژه برای برنامه ریزی مسئولین پتروشیمی و حضور آنان در هر یک از "هاب های" ذکر شده، میزان توانمندی و آمادگی آن مناطق در جذب سرمایه های داخلی و خارجی و انجام مشارکت های مالی می باشد.
از سوی دیگر اجرای یک یا چند پروژه در یکی از این مناطق هیچ منافاتی با اجرای سایر طرح های پتروشیمی در دیگر مناطق نداشته و در صورت مساعد بودن شرایط می توان طرح های متفاوتی را در مناطق مختلف اجرا کرد.
بدون شک اعلام میزان مشارکت و سرمایه ای که هریک از این مناطق حاضرند برای احداث مجتمع های پتروشیمی تقبل و تضمین نمایند در اتخاذ تصمیم نهائی مجموعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی بسیار تاثیرگذار خواهد بود.

فرآیند کاهش تولید پارس جنوبی آغاز شده و هر سال سرعت خواهد گرفت  هیچ جای جهان مثل ایران نیست که تمامی خانه‌ها گازکشی شده باشند  پایان قرن نفت و هزاران میلیارد دلار سرمایه ای که کم ارزش می شود  طرح تبدیل دودکش نیروگاه به خوراک واحد پتروشیمی  تحلیل مقایسه ای مصرف واقعی انرژی برق در ایران