به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، هر چند ایران به عنوان دومین دارنده منابع گازی دنیا ظرفیت بسیار بالایی برای تولید گاز و حتی نقش‌آفرینی در بازار گازی منطقه را دارا است اما در سال‌های گذشته با توجه به روند افسارگسیخته مصرف در داخل کشور، حتی تکمیل همه فازهای پارس جنوبی نیز نتوانسته است پاسخگوی تقاضا باشد به طوری که هم‌اکنون تراز گازی کشور منفی شده است، یعنی مجموع تقاضا از عرضه گاز پیشی‌گرفته است.

در گزارش‌های قبلی از پرونده «بحران گاز» با عنوان «صفر تا صد برآورد تراز گاز کشور در زمستان 1400» و «جزئیات‌ استفاده از گازوئیل و مازوت در‌ نیروگاه‌ها‌ و صنایع عمده» به بررسی تراز گاز کشور در زمستان 1400 پرداخته شد. منفی شدن تراز گاز کشور از جهات مختلفی اقتصاد ایران را دچار عدم‌النفع‌ها و خسارات سنگین می‌کند.

*عدم‌النفع ایران در بازار گاز منطقه در سایه رشد بی‌رویه مصرف داخلی

یکی از عدم‌النفع‌های سنگینی که تحت تاثیر افزایش مصرف گاز در کشور و منفی شدن تراز گازی ایجاد می‌شود، محدودیت ایران در صادرات گاز طبیعی به همسایگان و سایر کشورهای منطقه و اروپایی و عدم بهره‌مندی از مزایای سیاسی-اقتصادی صادرات گاز است.

صادرات گاز طبیعی علاوه بر درآمدهای ارزی و منافع اقتصادی، با ایجاد وابستگی سیاسی بین ایران و سایر کشورها، زمینه افزایش تعاملات سیاسی و عدم همراهی کشورهای طرف قراردادِ ایران با تحریم‌های آمریکا را فراهم می‌کند، همانطور که در دوره اول تحریم‌ها، ترکیه اعلام کرد که از تحریم‌های آمریکا در موضوع واردات گاز از ایران پیروی نخواهد کرد.

محمدصادق جوکار، سرپرست موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی با اشاره به تاثیر افزایش تعاملات گازی و ایجاد وابستگی سیاسی با سایر کشورها در بی‌اثر کردن تحریم‌، در این‌باره توضیح می‌دهد: «آقای اردوغان در سال 2011 در مواجهه با تحریم‌های آمریکا اظهار کرد که اگر به خاطر تحریم‌ها، گاز ایران را نخرم، خانه‌های ترکیه را چطور گرم کنم؟ یعنی موضوع تحریم آمریکا علیه ایران تبدیل شد به موضوع تامین انرژی برای خانه‌های کشور ترکیه. در نتیجه ترکیه برای اینکه معافیت تحریمی بگیرد یا تحریم را دور بزند و پول ایران را تحویل بدهد انگیزه و دغدغه پیدا کرد».

*پیش‌بینی سهم 58 درصد بخش خانگی از کل مصرف گاز در فصل سرد

با وجود اینکه ایران دومین دارنده منابع گازی دنیاست و میزان تولید گاز در کشور نیز در وضعیت مناسبی قرار دارد، سهم ایران از بازار گاز منطقه بسیار اندک است. این سهم اندک فارغ از دیپلماسی ضعیف دولت تدبیر و امید، به دلیل کمبود گاز در کشور و بی‌برنامگی دولت‌ها در جلوگیری از افزایش افسارگسیخته مصرف گاز رخ داده است.

تصویر 1، میزان سهم هریک از بخش‌ها از تقاضای گاز در زمستان 1400 را نشان می‌دهد، طبق تصویر زیر، 58 درصد از تقاضای گاز مربوط به بخش غیرمولد خانگی و تجاری است که از گاز برای تامین گرمایش استفاده می‌کنند. بعد از بخش خانگی، نیروگاه‌ها و صنایع عمده با سهم 20 و 15 درصدی در جایگاه‌های بعدی مصرف گاز قرار دارند.

 

تصویر 1- سهم هر یک از بخش‌ها از مجموع تقاضای گاز در زمستان 1400

البته همانطور که اشاره شد تصویر 1 مربوط به برآورد وزارت نفت از مصرف گاز در زمستان پیش‌ِ رو است و در فصول گرم سال این درصدها تغییر کرده و سهم بخش خانگی و تجاری از کل مصرف گاز تعدیل می‌شود، اما همچنان قابل ملاحظه باقی خواهد ماند.

*تشدید مصرف خانگی حتی به سهم اندک 4 درصدی ایران در بازار صادراتی نیز مجال نمی‌دهد

طبق تصویر 1، میزان تعهدات صادراتی گاز ایران به عراق و ترکیه تنها حدود 3 الی 4 درصد از کل تقاضای گاز در داخل است که البته به گفته مدیرعامل شرکت ملی گاز امکان دارد ایران از عمل به همین تعهدات صادراتی اندک خود نیز در زمستان سال 1400 باز بماند.

مجید چگنی، مدیرعامل شرکت ملی گاز با اشاره به محدودیت در صادرات گاز به کشورهای همسایه در مصاحبه‌ای در تاریخ 22 آبان‌ماه سال جاری گفته است: «امروز مقدار مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری به ۴۸۰ میلیون مترمکعب رسیده که نسبت به مدت مشابه پارسال، حدود ۹۰ میلیون مترمکعب افزایش یافته است و همین موضوع سبب شده محدودیت‌هایی را در حوزه نیروگاهی اعمال کنیم و بخش نیروگاهی به سمت استفاده از سوخت دوم و مایع بروند. به این ترتیب، با افزایش مصرف گازوییل، مقدار صادرات محدود می‌شود و بر همین اساس، صادرات گاز به ترکیه و عراق نیز کاهش می‌یابد».

به طور کلی روند صعودی مصرف گاز در بخش غیرمولد کشور در فصول سرد سال‌های اخیر موجب شده است که ایران در بازار گاز منطقه به عنوان یک تامین‌کننده ناپایدار گاز شناخته شود که واردات گاز از این کشور در فصول سرد با ریسک‌هایی جدی مواجه است، در نتیجه با توجه به اینکه نیاز سایر کشورها به گاز طبیعی نیز به فصول سرد سال متمرکز می‌شود، کشورها ریسک تجارت گاز با ایران را نمی‌پذیرند.

* خطای استراتژیک در توسعه میادین گازی بدون توجه به بهینه‌سازی مصرف

یکی از خطاهای استراتژیک دولت تدبیر و امید که موجب شد تمامی اقدامات توسعه‌ای در میادین پارس جنوبی برای افزایش تولید گاز و سپس صادرات گاز و تبدیل شدن ایران به هاب گازی منطقه بی‌ثمر شود این بود که به موازات بهره‌برداری از فازهای پارس جنوبی هیچ سیاست مشخصی برای اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف در بخش‌های غیرمولد و حتی مولد اعمال نکرد.

تصویر 2 و 3 میزان تولید و مصرف گاز ایران در سال‌های گذشته را نشان می‌دهد. همانطور که در تصاویر زیر مشخص است در دولت‌های گذشته همه افزایش تولید گاز بدون هیچ برنامه مشخصی به بخش‌های مصرف در داخل کشور منتقل شده و هیچ برنامه‌ای برای کنترل مصرف در داخل کشور (با تمرکز بر بخش غیرمولد) و افزایش صادرات گاز ایران تدوین و اجرایی نشده است.

 

تصویر 2- روند تولید گاز در ایران

 

تصویر 3- روند مصرف گاز در ایران

*آذربایجان چگونه قدرت صادرات گازی خود را به اوج رساند؟

حال بد نیست، میزان تولید و مصرف گاز در کشور آذربایجان را در سال‌های اخیر با ایران مقایسه کنید. آذربایجان از جمله کشورهایی است که به اعتقاد کارشناسان در دهه آینده به یکی از تاثیرگذارترین کشورها در بازار گاز منطقه تبدیل خواهد شد و بررسی عملکرد این کشور در بازار گاز نشان می‌دهد که کشور آذربایجان از برنامه کلانی برای تبدیل شدن به هاب گازی پیروی می‌کنند.

تصویر 4 و 5، میزان تولید و مصرف گاز در آذربایجان در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد. همانطور که مشخص است اعمال همزمان دو سیاست افزایش تولید و کنترل مصرف، هم‌اکنون قدرت گازی این کشور را از جنبه تراز گازی به بالاترین میزان رسانده به طوری که در بین 5 دارنده بیشترین منابع گازی دنیا قدرت گازی آذربایجان حتی از کشوری مانند روسیه نیز بیشتر شده است.

 

تصویر 4- روند تولید گاز در آذربایجان

 

تصویر 5- روند مصرف گاز در آذربایجان

نمودار تصاویر 4 و 5 بر اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا رسم شده است.

* تنها راهکار پیش‌روی ایران برای توسعه تجارت گاز مدیریت مصرف داخلی است

همانطور که تجربه کشور آذربایجان نشان می‌دهد، تنها راهکار پیش‌روی ایران برای افزایش میزان صادرات گاز و تبدیل شدن به هاب گازی منطقه، مدیریت مصرف گاز در داخل کشور است. در حال حاضر با توجه به تراز گاز منفی کشور در فصول سرد سال، ایران هیچ گزینه‌ای جز سوآپ یا ترانزیت برای گسترش تجارت گازی در منطقه ندارد. هر چند این تعاملات گازی نیز مزایای خوبی را برای کشور به همراه دارد اما مزیت اصلی با حضور ایران در بازار منطقه در قالب صادرات گاز محقق می‌شود.

تشدید مصرف گاز در بخش غیرمولد در سایه غفلت دولت‌ها از اعمال سیاست‌های بهینه‌سازی مصرف، ایران را از مزایای اقتصادی و سیاسی تجارت گاز در سال‌های اخیر محروم کرده است و این موضوع در کنار دیپلماسی ضعیف دولت تدبیر و امید موجب شده که جایگاه فعلی ایران در بازار گاز منطقه بسیار پایین‌تر از ظرفیت‌های گازی و ژئوپلیتیک کشور باشد.

مصرف زیاد گاز در بخش غیرمولد به خصوص بخش خانگی و تجاری، لزوما بدین معنا نیست که مردم کشور در مصرف بی‌رویه گاز اهتمام دارند بلکه مجموعه‌ای از ناکارآمدی‌ها از جانب دولت‌ها موجب بروز وضعیت فعلی تراز گازی برای دومین دارنده منابع گازی دنیا شده است.

در آینده به بررسی هر یک از عوامل و تاثیر آنها در مصرف بی‌رویه گاز پرداخته خواهد شد.