نه کرونا و نه وزش باد و نه باریدن باران، گرچه دست به دست هم دادند اما زورشان به آلودگی هوا نرسید. گرچه باران می‌بارد، اما با پایان باریدن آن، دوباره سر و کله آلودگی هوا پیدا می‌شود و امیدها همچنان به آسمان می‌ماند تا بلکه با رسیدن سامانه بارشی جدید، برای چند دقیقه‌ای هوای تهران قابل تنفس شود. آلودگی هوای تهران در روزهایی که شیوع کرونا از سویی منجر به تعطیلی یا کاهش ساعات فعالیت مشاغل و تردد‌های درون‌شهری شده، همچنان شهرهای صنعتی و پرجمعیت کشور را گرفتار خود کرده است و در این میان مقصر آلودگی هوا از دوش خودروهای فرسوده به سوخت مازوت و از مازوت به کیفیت سوخت خودروها پاسکاری می‌شود. در حالی که همچنان آلودگی هوا به گفته صادق ضیاییان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی طی دو روز دوشنبه و سه‌شنبه، یکم و دوم دی‌ماه یا به عبارتی دیگر، تا ورود سامانه بارشی جدید در روز چهارشنبه ادامه خواهد داشت، همچنان بحث یافتن مقصر اصلی آلودگی هوا داغ است و به روال سال‌های گذشته و در سایه قانون هوای پاک که مسکوت مانده، تنها نهادی که در تغییر وضعیت آلودگی هوا موثر است، طبیعت است و باد و باران. این در حالی است که یکی از عوامل موثر در آلودگی هوا، تولید برق از قبل سوخت‌های فسیلی است. سوختن گازوییل یا گاز مایع، در هر صورت منجر به تولید کربن‌ دی‌اکسید می‌شود، گرچه استفاده یا عدم استفاده از مازوت می‌تواند در میزان تولید دی‌اکسید گوگرد موثر باشد، اما حتی بر فرض عدم استفاده از مازوت در نیروگاه‌های حرارتی تولید برق، تا زمانی که برق با استفاده از نیروهای پاک تولید نشود، سوزاندن سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌های برق کشور می‌توانند یکی از عوامل اصلی تولید گازهای گلخانه‌ای باشند. بررسی «اعتماد» نشان می‌دهد که در نیمه اول سال جاری، حدود ۵۴ میلیارد دی‌اکسید کربن به ازای تولید برق در نیروگاه‌های حرارتی منتشر شده است. گر چه این اعداد تخمینی هستند و در صورت اطلاع‌رسانی نهادهای مسوول می‌توان به اعداد واقعی دست یافت، اما آمار جهانی نیز می‌گویند که به ازای تولید هر کیلووات ساعت برق، نیم کیلو کربن‌ دی‌اکسید وارد اتمسفر می‌شود، حجمی که نمی‌توان از نقش آن در آلودگی هوا چشم پوشید.

جنجال سر مازوت
طبق آخرین آمار شرکت کنترل و کیفیت هوای تهران، گرچه در سال‌های گذشته بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها موجب افزایش سفرهای درون‌شهری و تشدید ترافیک و در پی آن، بالا رفتن غلظت آلاینده‌های مرتبط با ترافیک، مثل دی‌اکسید نیتروژن و ذرات معلق زیر ۲.۵ میکرون می‌شد، اما امسال به دلیل شیوع کرونا، به نظر می‌رسد یکی از عوامل اصلی موثر در آلودگی هوا در نیمسال دوم سال جاری، «افزایش میزان مصرف گاز طبیعی و اقدام برخی صنایع و نیروگاه‌های بزرگ در جایگزینی سوخت‌های سنگین به جای گاز طبیعی باشد» امری که به گفته حسین شهیدزاده، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در گفت‌وگو با ایرنا، منجر به افزایش دی‌اکسید گوگرد در برخی روزها به ویژه، در مناطق مجاور این واحدهای آلاینده شده است. اینجاست که انگشت اتهام آلودگی هوا به سوی مازوت نشانه می‌رود و با شکل‌گیری پدیده «مه دود» در روز جمعه در تهران زهرا نژادبهرام، عضو شورای شهر تهران در آخرین جلسه شورای شهر تهران نسبت به مصرف گازوییل آلوده یا مازوت در پالایشگاه‌ها تذکر می‌دهد و می‌گوید: «چون ظرفیت پالایشگاه‌ها از مازوت پر شده و به واسطه تحریم‌های بین‌المللی کسی خریدارشان نیست، مجبور هستیم تن بدهیم به اینکه این مازوت‌ها را در شهرها بسوزانند.» گفته‌ای که به سرعت با واکنش محیط‌زیست روبه‌رو شد، تا جایی که مسعود تجریشی، معاون محیط‌‌زیست سازمان حفاظت از محیط‌زیست در گفت‌وگو با ایسنا، از گفته‌های نژادبهرام انتقاد کرد و از او خواست تا «آلودگی هوا را سیاسی نکند.» تجریشی در این گفت‌وگو با انتقاد از نقش شورای شهر تهران در رسیدگی به خرید فیلتر دوده از محل اوراق مشارکت و عدم نصب فیلترهای دوده بر اتوبوس‌های شهر، از تدوین گزارش عملکرد دستگاه‌های مختلف کشور طی شش ماهه ابتدایی سال جاری در زمینه اجرای قانون هوای پاک و ارسال آن به اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس‌جمهوری خبر داد، منتها اشاره نکرد که طبق این گزارش، عوامل موثر و نهادهای مقصر در آلودگی هوای تهران که و چه هستند. علاوه بر تجریشی، یک روز پس از اعتراض عضو شورای شهر تهران به وخامت وضعیت آلودگی در تهران، سید آرش حسینی‌میلانی، رییس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران در گفت‌وگو با مهر، با اشاره به اینکه طی هفته گذشته در بسیاری از مواقع شاخص آلودگی هوای شهر تهران در مرز ۱۵۰ (ناسالم برای همه گروه‌های حساس) قرار داشته، تاکید کرده است که وجود پدیده «مه‌دود» به مدت سه روز متوالی در تهران با وجود بارندگی‌ها بسیار هشدار‌دهنده است. گرچه میلانی نیز از احتمال استفاده از گازوییل آلوده یا مازوت در تهران سخن گفته است اما محمد رستگاری، معاون نظارت پایش محیط‌زیست استان تهران ادعای اعضای شورای شهر تهران را رد کرده و گفته است: «هنوز در تهران نیروگاه‌ها و صنایع مازوت نسوزانده‌اند.» داریوش گل‌علیزاده، معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم نیز به مهر گفته است که نیروگاه‌های تهران در سال جاری به سمت استفاده از سوخت مایع رفته‌اند و مازوت مصرف نکرده‌اند. او در این گفت‌وگو تاکید کرده است که با افزایش ۲۰ درصدی مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری در سال جاری، نیروگاه‌ها مجبورند از سوخت جایگزین استفاده کنند که این سوخت گازوییل یورو چهار است. 

مقصر کیست؟
گرچه همچنان دستگاه‌های دولتی در پی یافتن مقصر آلودگی هوای تهران هستند و در این میان تاکنون استفاده یا عدم استفاده از مازوت به عنوان بحث اصلی پیش می‌رود، اما نکته مشترک در میان صحبت‌های هر دو گروه، اشاره به بالا رفتن مصرف گاز خانگی و استفاده از سوخت جایگزین در نیروگاه‌های تولید برق است. در واقع با مصرف گاز، برای تولید برق به ناچار از سوخت‌های آلاینده‌تر استفاده می‌شود. نکته پنهان در میان این جدال اما یک واقعیت است: تولید برق چه با مازوت و چه با گاز طبیعی در هر صورت آلاینده و خطرناک است. طبق آخرین گفته رضا صمدی، مدیرکل دفتر مطالعات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر، در سال گذشته نیروگاه‌های حرارتی ۹۰ درصد برق کشور را از محل سوزاندن گاز طبیعی، گازوییل و مازوت تامین کردند. به گفته وی، در سال گذشته ۶۷ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی، ۶ میلیارد لیتر گازوییل و ۳.۵ میلیارد لیتر مازوت در نیروگاه‌های کشور مصرف شده است. گرچه صمدی سهم نیروگاه‌های تولید برق در آلودگی هوای شهرهای ایران را «ناچیز» می‌داند، اما نگاهی به آمار جهانی نشان می‌دهد که نیروگاه‌های تولید برقی که بر پایه مصرف سوخت‌های فسیلی فعالیت می‌کنند، نقش عمده‌ای در تولید گازهای گلخانه‌ای دارند. برای بررسی میزان این تاثیر و مقدار کربن‌ دی‌اکسید منتشر شده به ازای هر مگاوات برق تولید شده در ایران اطلاعاتی برای دسترسی عموم منتشر نشده است، اما نگاهی به جایگاه ایران در آخرین گزارش عملکرد کشورهای جهان در مبارزه با تغییر اقلیم و گرمایش جهانی نشان می‌دهد که وابستگی به سوخت‌های فسیلی، چه مازوت باشند و چه گاز طبیعی، یکی از عوامل قعرنشینی ایران در میان سایر کشورهای جهان است.
طبق آخرین گزارش «شاخص عملکرد تغییر اقلیم» در سال ۲۰۲۰، ایران از میان ۶۱ کشور جهان، با قرار گرفتن در جایگاه ۵۹ پس از ایالات متحده امریکا و عربستان سعودی سومین کشور فهرست است که در مقابله با گرمایش جهانی بدترین عملکرد را در کارنامه خود به ثبت رسانده است. گزارش جهانی عملکرد محیط‌زیست یا CCIP با همکاری موسسه مردم‌نهاد آلمانی «گرین‌ویچ» و موسسه «نیوکلایمت» از سال ۲۰۰۵ تاکنون عملکرد کشورهای عضو توافقنامه پاریس را با چهار شاخص انتشار گازهای گلخانه‌ای، قوانین مرتبط با تغییر آب‌و‌هوا، میزان مصرف انرژی و میزان استفاده از انرژی‌های تجدید‌پذیر ارزیابی می‌کنند. هدف این دو موسسه از انتشار این گزارش سالانه، ترویج شفافیت در سیاست‌های جهانی اقلیمی، مقایسه اقدامات صورت ‌گرفته در حفاظت از محیط‌زیست و مقایسه عملکرد و پیشرفت‌ کشورها به صورت مستقل است. گرچه نتایج این گزارش در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که هیچ ‌کدام از کشورهای عضو نتوانسته‌اند عملکرد «خیلی خوبی» در تمام رده‌بندی‌های این شاخص به دست بیاورند و به اهداف توافقنامه پاریس نزدیک شوند، با وجود این، این گزارش نشان می‌دهد که انتشار گازهای گلخانه‌ای در بیش از نیمی از کشورهای مورد بررسی طی سال گذشته کاهش یافته و سوئد در صدر این جدول قرار گرفته است. بررسی عملکرد ایران در این گزارش نشان می‌دهد که بهترین موقعیت ایران در میان چهار شاخص، مربوط به شاخص قوانین مرتبط با تغییر آب و هواست، با رتبه ۴۰ و بدترین عملکرد ایران در میزان توسعه و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است که در این شاخص ایران در رتبه آخر قرار می‌گیرد و ضعیف‌ترین عملکرد را در میان ۶۱ کشور جهان از خود به جای گذاشته است. امری که خود می‌تواند وضعیت آلودگی هوا و عوامل موثر بر آن را نیز روشن کند، تا زمانی که مصرف سوخت‌های فسیلی در کشور بالا و جایگاه ایران در استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی در قعر جدول باشد، آلودگی هوا همنشین همیشگی ماه‌های سرد سال خواهد بود و حتی شیوع کرونا نیز در این امر موثر نخواهد بود.

تولید برق به ازای تولید گاز گلخانه‌ای
به گزارش «آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده امریکا» و مطابق گزارش سال ۲۰۱۸، بزرگ‌ترین منابع تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایالات متحده سوزاندن سوخت‌های فسیلی برای تولید برق، گرما و حمل و نقل هستند. این گزارش نشان می‌دهد که ۲۸.۲ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای در سال ۲۰۱۸ ناشی از بخش حمل و نقل است. سوختن سوخت‌های فسیلی اتومبیل‌ها، کامیون‌ها، کشتی‌ها، قطارها و هواپیماها مهم‌ترین عامل تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای در امریکا شناخته می‌شود. سهم تولید برق در انتشار گازهای گلخانه‌ای کمتر از تردد وسایل حمل و نقل نیست. این گزارش نشان می‌دهد که با اختلاف جزیی، تولید برق در امریکا ۲۶.۹ درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای را موجب می‌شود، زیرا تقریبا ۶۳ درصد از برق امریکا با سوزاندن سوخت‌های فسیلی، عمدتا زغال‌سنگ و گاز طبیعی تامین می‌شود. عامل سوم انتشار گازهای گلخانه‌ای در امریکا به عهده صنعت است که با سهم ۲۲ درصدی خود، با سوزاندن سوخت‌های فسیلی مورد نیاز برای شکل‌گیری برخی واکنش‌های شیمیایی لازم برای تولید کالا، یکی دیگر از منابع تولید گازهای گلخانه‌ای است. آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده امریکا می‌نویسد که گازهای گلخانه‌ای منتشر شده در حوزه تولید برق ناشی از تولید، انتقال و توزیع برق هستند. در این بخش، تولید و انتشار دی‌اکسید کربن بخش عمده گازهای گلخانه‌ای منتشر شده را شامل می‌شود، اما در تولید و توزیع برق، مقادیری از متان CH4 و د‌ی‌ا‌کسید نیتروژن نیز منتشر می‌شوند. این گازها در هنگام احتراق سوخت‌های فسیلی مثل زغال‌سنگ، نفت و گاز طبیعی برای تولید برق آزاد می‌شوند. کمتر از یک درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای را هگزا فلوراید گوگرد تشکیل می‌دهد که این گاز با توجه به نظر «هیات بین دولتی تغییرات آب‌و‌هوایی» قوی‌ترین گاز گلخانه‌ای ارزیابی شده است که در بازه زمانی صد ساله، ۲۲هزار و ۸۰۰ بار بیشتر از کربن‌ دی‌اکسید توانایی گرم‌ کردن زمین را دارد. طبق گزارش این آژانس، در سال ۲۰۱۹، صنعت تولید برق در ایالات متحده ۴.۱۳ هزار میلیارد کیلووات بر ساعت برق تولید کرد که این تولید منجر به انتشار ۱.۷۲ میلیارد متریک تن دی‌‌اکسید کربن شده است. در واقع تولید هر کیلووات ساعت برق در این سال منجر به انتشار ۰.۹۲ پوند (۰.۴۱۷۳ کیلوگرم) دی‌اکسید کربن شد. ضعف اطلاع‌رسانی عمومی در این حوزه مانع از داشتن آمار دقیق و موثق در مورد میزان تولید گازهای گلخانه‌ای در ایران به ازای تولید هر مگاوات برق می‌شود، اما اگر به گفته ابوالفضل آقاسی، مسوول کارگروه محیط‌زیست موسسه کیمیای سبز استناد کنیم که در سال ۹۴ به ایسنا گفته بود: «در خوشبینانه‌ترین حالت 430 گرم کربن دی‌اکسید به ازای هر کیلووات ساعت برق تولیدی منتشر می‌شود»، در آن صورت، مطابق با آخرین آمار پایگاه اطلاع‌رسانی برق حرارتی کشور، مبنی بر اینکه «از ابتدای سال ۹۹ تا پایان نیمه مرداد بیش از ۱۴۰ میلیارد کیلووات ساعت انرژی در نیروگاه‌های کشور تولید شده که سهم نیروگاه‌های حرارتی از این رقم حدود ۱۲۷ میلیارد کیلووات ساعت بوده است»، آنگاه در نیمه اول سال جاری، با تولید برق از منابع انرژی فسیلی احتمالا ۵۴ میلیارد و ۶۱۰ میلیون کیلوگرم کربن‌ دی‌اکسید وارد هوای کشور شده است. این حجم تولید کربن‌ دی‌اکسید گرچه تخمینی است و می‌تواند اندکی متفاوت از واقعیت باشد، با وجود این، باید توجه داشت که این حجم از تولید گازهای گلخانه‌ای در ایران، فارغ از استفاده یا عدم استفاده از مازوت نمی‌تواند در آلودگی هوای شهرهای ایران و تغییر اقلیمی بی‌تاثیر باشد. تولید برق با اتکا با سوخت‌های فسیلی نکته پنهان آلودگی هواست، چه مازوت مصرف شود و چه نشود، در بهترین شیوه تولید برق با سوخت‌های فسیلی نیز همچنان حجم بسیاری از گازهای گلخانه‌ای وارد اتمسفر می‌شوند و همچنان آلودگی هوا و گرمایش زمین را به دنبال خواهند داشت.

---

به گزارش «آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده امریکا» و مطابق گزارش سال ۲۰۱۸، بزرگ‌ترین منابع تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایالات متحده سوزاندن سوخت‌های فسیلی برای تولید برق، گرما و حمل و نقل هستند. این گزارش نشان می‌دهد که ۲۸.۲ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای در سال ۲۰۱۸ ناشی از بخش حمل و نقل است. سوختن سوخت‌های فسیلی اتومبیل‌ها، کامیون‌ها، کشتی‌ها، قطارها و هواپیماها مهم‌ترین عامل تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای در امریکا شناخته می‌شود. سهم تولید برق در انتشار گازهای گلخانه‌ای کمتر از تردد وسایل حمل و نقل نیست.