دیپلماسی ایرانی: انرژی یکی از مولفه هایی است که همواره نقش قابل توجهی در معادلات سیاسی خاورمیانه بازی کرده است. زمانی که روسیه با ادعای مبارزه با داعش حملات هوایی خود را به سوریه آغاز کرد، بسیاری انگیزه روسیه از ورود به این جنگ را مورد پرسش قرار دادند. تا پیش از این، هدف روسیه و ارتباط موضوع انرژی با جنگ داخلی سوریه مورد پرسش قرار نگرفته بود.

از زمان آغاز جنگ داخلی در سوریه، روسیه به طرق مختلفی مثل ارسال تسلیحات و وتو پیش نویس قطعنامه های شورای امنیت، به حمایت از رژیم بشار اسد پرداخته است. از آنجایی که رابطه دو کشور سبقه ای چهل ساله داشته و روسیه در طرطوس پایگاه دارد، هیچ کس هدف و انگیزه اصلی روسیه را مورد واکاوی قرار نداده بود.

هدف نهایی روسیه در سوریه

قطر، بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی در سال 2009 به اسد پیشنهاد احداث یک خط لوله انتقال گاز به اروپا را داد که از سوریه رد شود. سوریه برای حمایت از منافع متحد دیرین خود، یعنی روسیه که مهم ترین تامین کننده گاز اروپا است، از پذیرش طرح قطر امتناع کرد. خط لوله قطر برای اروپا نیز پیشنهاد مساعدی بود، چرا که اروپا به گاز روسیه وابسته است و پوتین می تواند هر زمان که اراده کرد با قطع جریان گاز خود به تهدید اروپا بپردازد.

بشار اسد طرح خط لوله قطر را رد کرد، ولی از فرصت های دیگر چشم پوشی نکرد. اسد مذاکرات خود را با ایران برای طرح احداث خط لوله دیگری آغاز کرد. این خط لوله که از سوریه می گذشت، گاز ایران و عراق را به اروپا منتقل می کرد. سه کشور ایران با بزرگترین جمعیت شیعه، عراق که حکومت آن پس از صدام به دست شیعیان افتاد و حکومت علوی سوریه به زودی کار به روی احدث خط لوله جدید را آغاز کردند و بدین صورت یک شبکه شیعی برای انتقال انرژی شکل گرفت و اولین بذرهای فرقه گرایی کاشته شد.

روسیه نیز از این طرح استقبال کرد، زیرا نظارت بر صادرات گاز ایران به اروپا به مراتب برای روسیه آسان تر بود. پایگاه طرطوس نیز به لحاظ استراتژیک امکان این نظارت را فراهم می کرد. شرکت گازپروم موافقت کرد که پروژه احداث این خط لوله را به عهده بگیرد. افزون بر این، روسیه و سوریه با یکدیگر توافق کردند که روسیه به اکتشاف میدان های گازی سوریه در سواحل دریای مدیترانه بپردازد و در صورت کشف گاز یا نفت در این میادین، یکی از شرکت های نفت و گاز دولتی سوریه به مدت 25 سال منافع حاصل از آن را در انحصار خود بگیرد.

در همین حال، گازپروم با اسرائیل به توافق رسید که احداث تاسیسات مربوط به گاز طبیعی مایع در اسرائیل و انتقال گاز اکتشاف شده به اروپا را به عهده بگیرد. روسیه هم اکنون درصدد است که توزیع گاز مایع قبرس را نیز در دست بگیرد.

به همین دلیل خط لوله گاز ایران نیز برای روسیه از اهمیت fالایی برخوردار است. پس ورود روسیه به جنگ سوریه در ماه اکتبر، تنها در راستای حمایت از بشار اسد نبوده، بلکه حمایت از اهداف آن در زمینه انرژی نیز مدنظر بوده است.

ترکیه

ترکیه به لحاظ برخورداری از منابع نفت و گاز ضعیف است، اما موقعیت ژئواستراتژیک آن، ترکیه را تبدیل به یک قطب انرژی کرده که خاورمیانه و اروپا را به یکدیگر متصل می کند. بسیاری از پروژه های خط لوله نفت و گاز که از ترکیه می گذرند و گاز را از خاورمیانه یا آسیای مرکزی به اروپا منتقل می کنند مدتی است که در ترکیه معلق مانده و این به معنای کاهش قیمت نفت و گاز و کاهش سهم روسیه در بازار اروپا است.

روسیه مایل نیست نقش مسلط خود را در بازار نفت و گاز از دست بدهد و از طرف دیگر به دنبال این است که ایران، عراق و دریای مدیترانه را به مناطق تحت نظارت خود در حوزه نفت و گاز تبدیل کند. در این راستا، ترکیه مانع اصلی مقابل روسیه محسوب می شود. پروژه خط لوله ناباکو، خط لوله انتقال گاز آناتولی و آدریاتیک، هیچ یک مورد پسند روسیه نبود. اگر طرح احداث خط لوله قطر- سوریه نیز مورد پذیرش قرار گرفته بود، مشکلات برای روسیه به مراتب بیشتر می شد.

احداث خط لوله ایران- عراق- سوریه می تواند به روسیه کمک کند که ترکیه را دور بزند. به همین ترتیب احداث خط لوله اسرائیل- قبرس-یونان ( که احداث این خط لوله نیز مورد حمایت روسیه است) می تواند ترکیه را از سر راه روسیه بردارد.

ترکیه و روسیه مذاکرات خود را روی خط لوله ترکیه، که قرار بود جایگزین پروژه کنسل شده خط لوله جنوبی روسیه شود، آغاز کردند اما این مذاکرات یک ماه پیش به حالت تعلیق در آمد. کارشناسان حوزه انرژی هیچ گاه دید مثبتی به پیشرفت این پروژه نداشته اند. این پروژه تنها یک حرکت سیاسی از جانب دو کشور بوده است.

کاهش قیمت نفت

هدف نهایی روسیه در سوریه و ارتباط آن با ترکیه می تواند واکنش های غیرمتعادل روسیه پس از سقوط جنگنده روسی توسط ترکیه را به خوبی نشان بدهد.

روسیه مدتی است که درگیر رکود اقتصادی شده است. قیمت نفت نیز از 115 دلار برای هر بشکه در ژوئن 2014 به 45 دلار برای هر بشکه در نوامبر 2015 رسیده است. روسیه از جمله کشورهایی است که از تصمیم سران اوپک مبنی بر افزایش سهم تولید نفت، علی رغم قیمت پایین آن، ضربه دیده است. از طرفی، روسیه خواهان کاهش تولید خود، برای افزایش قیمت نیست، در حالی که وضعیت قیمت ها منجر به از دست دادن نزدیک به دو میلیارد دلار درآمد روزانه برای روسیه می شود و کاهش قیمت ها می تواند ضررهای بیشتری را به روسیه تحمیل کند.

از آنجایی که محبوبیت پوتین در روسیه هم چنان در سطح بالایی قرار دارد، نمی توان ادعا کرد که مردم روسیه رهبری وی را در آینده نزدیک به چالش بکشند، اما کرملین نمی تواند از عهده هزینه های نظامی سنگین خود در آینده بر آید. پوتین امیدوار است که با افزایش تنش ها با ترکیه، قیمت نفت را بالا ببرد، اما در عین حال اقدامات وی ثبات را در منطقه بیش از پیش از میان می برد.

منبع: میدل ایست آی/ ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ ۲۵