مجله همشهری دانستنیها - آنا رفیعی فنود: 

بخش عمده ای از مرکز و شرق ایران در اقلیم خشک و نیمه خشک واقع شده است که کمبود منابع آب می تواند بهترین دلیل برای نبود زندگی در این گستره وسیع جغرافیایی باشد. اما شهرها و روستاهای آباد در این مناطق نه تنها منجر به بهت بیننده از وجود آبادی در دل کویر با وجود این همه خشکی می شود، بلکه نشان از تدبیر ساکنان شان در بهره گیری از منابع طبیعی و همزیستی با شرایط اقلیمی سخت شان دارد.

نیاکان ما برای مقابله با خشکی و گرما از ساختارها و راهکارهایی استفاده کرده اند که نقشی کلیدی در خلق و ادامه زندگی در شهرها و روستاهای کویری ایران داشته اند. قنات، آب انبار، یخچال و بادگیر از جمله این ساختارهای کلیدی زندگی بخش در کویر هستند که در ورطه نابودی و فراموشی قرار دارند. نداشتن شناخت درست نسبت به تجربه های گذشتگان در انطباق پذیری با اقلیم کویری و کاربرد بدون مطالعه تکنولوژی های غربی غیرمنطبق با اقلیم ایران، منجر به صدمات جبران ناپذیری به زندگی کویرنشینان شده است.


مثلا حفر چاه های آب با ساختن سد با هزینه های بالا و مصرف سوخت در مناطقی که احیای تکنیک ساده و ارزانی چون قنات مکفی بوده است. این در حالی است که نه تنها آن سدها آبگیری نشدند و چاه ها خشک شدند، بلکه تکنیک چندین هزار ساله قنات را هم به نابودی کشیدند. تا مثلا استفاده از سنگ و سیمان برای ساختمان سازی با متحمل شدن هزینه بالای حمل ونقل و عدم انطباق آن با معماری کویری، در حالی که آجر و خشت از مصالح بومی ارزان و در دسترس و عایق حرارتی مناسبی برای شب های سرد و روزهای گرم تابستانی یا یک شب سرد زمستانی بدون وجود هیچ وسیله سرمایشی یا گرمایشی در ساختمان هایی از جنس آنها وارد شویم؛ آنچه که در ساختمان خشتی و آجری احساس می شود به مراتب معتدل تر از ساختمان های سیمانی و سنگی است.

از طرف دیگر کولرها و تهویه کننده های برقی جایگزین بادگیرهایی شدند که به صورت طبیعی و بدون مصرف انرژی و ایجاد آلودگی زیستی کار می کردند. در حالی که با اندکی تغییر در تکنیک آنها و به روزتر کردن شان می توانند همچنان به عملکرد خود ادامه بدهند. مثال ها بسیارند از این تقلید های ناموفق و ناشیانه که اهمیت مطالعه و درک آنچه از گذشته به ارث رسیده را قبل از نابودی کامل آنها دوچندان می کنند.

1. قنات: تکنیک دستیابی به آب

پیدایش و بقای گروه های انسانی بدون وجود مستمر آب در محیط طبیعی غیرقابل تصور است. به همین سبب آن از عناصر اولیه و همگانی است که خصوصا در سرزمین نیمه خشک و کم آب ایران نقش بسیار حیاتی دارد. منبع تامین آب در حاشیه کویر به قنات منحصر می شود که روشی ارزان، پایدار و منطبق با محیط زیست به شمار می رود.

انسان ایرانی حدود سه هزار سال پیش با شناخت منابع زیرزمینی آب و نیروی ثقل زمین و استفاده از یک دانش فنی ظاهرا ساده، یعنی کندن چاه ها و دهلیز توانسته آب را با استفاده از نیروی جاذبه زمین و ماهیت فیزیکی اش از نظر کشش و فاصله مولکولی آن، کیلومترها در دل زمین جاری کند و با شیب ملایمی به دشتی برساند که موردنظرش بوده است. در این راستا برای انتقال آب از هیچ گونه انرژی جز نیروی جاذبه زمین و خاصیت خود آب استفاده نمی شود.


قنات از یک دهانه یا مظهر که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمومی که مجرا یا کوره زیرزمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می کند تشکیل شده است. چاه ها که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته می شود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می دهد و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می رود.

مظهر قنات محل دسترسی به آب آشامیدنی و پاکیزه است و از این رو با ساختن ساختارهایی از آن محافظت می کنند. آب از مظهر در داخل جوی های پوشیده یا سرباز به سمت مزارع و باغ ها جاری می شود. در طول مسیر آن حمام های عمومی، مساجد و آسیاب های آبی برای بهره گیری از آب ساخته می شده است. در نهایت آب در استخرهایی برای توزیع و تقسیم به منظور آبیاری مزارع و باغات ذخیره می شود.

دلایل بسیاری برای استفاده از قنات تا به امروز در نواحی خشک ایران وجود داشته که از آن جمله می توان به انطباق آن به محیط طبیعی و استفاده از مواد و مصالح بومی، پایداری در برابر زلزله و تخریب های عمدی در زمان جنگ و عدم نیاز به انرژی و سوخت اشاره کرد.

هدف اولیه ساخت قنات تهیه آب آشامیدنی و مصارف کشاورزی برای تامین غذا بوده است اما به مرور با ترکیب آن با ساختارهای دیگری مانند آب انبار، یخچال و بادگیر اهداف ثانویه ای چون ذخیره آب و یخ، خنک کردن و تهویه را دنبال کرده که منجر به مطلوب شدن زندگی و آسایش ساکنان کویری شده است.

•    تعداد قنات های موجود در ایران: 34000 حلقه
•    عمر قدیمی ترین قنات ایران: قنات کیش، 2000 سال
•    عمق عمیق ترین قنات ایران: قنات قصبه گناباد، 350 متر
•    تعداد قنات های موجود در خراسان به عنوان پرقنات ترین استان کشور: 7230 حلقه
•    طول طولانی ترین قنات ایران، قنات زارچ یزد با 2115 حلقه چاه، 100 کیلومتر
•    طول رشته قنات های ایران: 18000 کیلومتر

2- آب انبار؛ مخزن ذخیره آب

آب انبار، مخزن سنتی ذخیره آب بوده که عموما در مرکز شهرها و روستاها، در مسیر کاروان ها یا در داخل خانه های شخصی ساخته می شده است. آب انبارها به منظور اطمینان از وجود و دسترسی به آب آشامیدنی در طول فصول گرم و خشک سال ساخته می شدند و باور بر این است که آب انبارهای اولیه از زمان ظهور تمدن در ایران زمین ساخته شدند. آثار آب انبار چغازنبیل در خوزستان از دو هزار سال قبل از میلاد این باور را تقویت می کند. هرچند که ییشتر آب انبارهای امروزی به دوران صفوی و قاجار بر می گردند.


هدف از ساختن آب انبار تهیه یک منبع عایق برای ذخیره حجم عظیمی از آب، تهویه و دسترسی به آن بوده است. یک آب انباز معمولی از قسمت های مختلفی تشکیل شده است: مخزن ذخیره آب که در زیرزمین حفر می شود تا علاوه بر مقاومت آن در برابر زلزله و فشار آب منجر به خنک ماندن آب نیز شود، سردر و راه پله ای که منجر به دسترسی به پاشیر، محل قرار گرفتن شیر برای برداشتن آب می شود و بادگیر که برای تهویه هوای داخل آب انبار استفاده می شود. آب انبارهای عمومی در شهرها یا در جاده به صورت گنبدی ساخته می شده اند که ظرفیت آنها بین 300 تا 3000 مترمکعب بوده است. در زیرزمین خانه ها نیز آب انبارها برای مصارف خانگی و تهویه خانه با سقف ساخته می شدند.

آب انبارها از آجر و ملاتی مخصوص به اسم ساروچ که عایق آب است، ساخته می شدند و آب عموما در طول زمستان توسط کانال های مخصوصی از قنات به داخل منبع آورده می شده، اما در صورت نبود دسترسی به قنات، آب آن از باران و جیوبارهای فصلی تامین می شده است. ساختن منبع ذخیره آب در زیرزمین و به دور از تابش خورشید و همچنین وجود دیوارهای آجری ضخیم و سقف گنبدی منجر به ایجاد هوای مطبوع داخل آب انبار و خنکی و گوارایی آب حتی در فصل گرما می شده است. بادگیرهایی که در دو سمت سقف گنبدی ساخته می شدند نیز هوای داخل آب انبار را تهویه می کردند که این روند در بخش مربوط به بادگیر بررسی می شود.

3- یخچال، یخ ساز و مخزن ذخیره یخ

یخچال ساختاری سنتی برای تولید، ذخیره و نگهداری یخ بوده است. یخ در طول ماه های سرد سال تولید می شده و طی فصول گرم، یخ ذخیره شده تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است. بیشتر یخچال ها، مکان های عمومی بودند که یخ آنها برای نگهداری غذا، خنک کردن نوشیدنی، تهیه بستنی و شربت در تابستان های گرم کویر توسط تمام مردم استفاده می شده است. یخچال های به جا مانده امروزی عمری بیشتر از دوره صفویه ندارند. هرچند که منابع تاریخی به استفاده گسترده یخ برای نگهداری غذا و خنک کردن نوشیدنی در طول تاریخ تمدن ایران اشاره کرده اند.


یخچال ها از سه بخش اصلی تشکیل شده اند: حوضچه های تهیه یخ، دیوار سایه انداز و مخزن ذخیره یخ، حوضچه های تهیه یخ چاله های مستطیل شکلی به عمق 40 تا 50 سانتیمتر هستند که در سمت جنوبی آنها دیوار سایه انداز با ارتفاع بیش از ده متر از شرق به  غرب کشیده می شده است.

این دیوار در تمام طول روز برای حوضچه های تهیه یخ سایه می انداخته که منجر به افزایش سرعت روند یخ زدگی در طول شب می شده است. مخزن ذخیره یخ شامل یک گودال بزرگ در جنوب دیوار سایه انداز بوده که توسط یک پوشش گنبدی حفاظت می شده است. ابعاد یخچال ها متنوع بودند که یکی از بزرگ ترین آنها، یخچال میبد در یزد بوده که عمق مخزن آن 6 متر و ارتفاع گنبد آن به 33 متر می رسیده است.

در طول شب های زمستان حوضچه ها را با آب قنات پر می کردند که در اثر سرمای هوا آب در این حوضچه ها یخ می زده است. هنگام سحر این یخ ها را قطعه قطعه کرده و به داخل مخزل منتقل می کردند.

وجود مخزن در زیرزمین تغییرات دمایی زیاد روز و شب کویر را تثبیت می کرده و مانع از گرم شدن یخچال می شده است. از طرف دیگر ارتفاع زیاد گنبد روی مخزن هوای گرم را در سطوح بالایی نگه می داشته در حالی که سطوح پایینی که نزدیک به یخ ها بودند همچنان خنک باقی می ماندند و همچنین مصالح به کار رفته در ساخت یخچال که شامل خشت و آجر بودند مانع از عبور گرما به داخل می شدند.

4- بادگیر، تکنیک تهویه هوا

بادگیر وسیله ای برای تهویه طبیعی هوای داخل ساختمان در مناطق کویری ایران است. ابتکاری که کویرنشینان با استفاده از آن به مقابله با گرما رفتند و در طول سالیان متمادی توانستند با این ابزار ساده، بر آفتاب سوزان کویر غلبه کرده و در گرم ترین روزهای سال بدون استفاده از کوچک ترین ابزاری که نمادی از فناوری باشد، خنکای نسیمی دلنشین را به داخل خانه های خود بیاورند.


 بادگیر شامل ساختاری دودکش مانند است که یک سر آن در زیرزمین و سر دیگر آن به صورت برج هایی بر پشت بام دیده می شود. این برج ها شامل کانال های عمودی هوا با دریچه های در بالا در یک یا چند جهت به منظور دریافت باد مطلوب هستند. عملکرد بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را گرفته و آن را توسط کانال های هوا به داخل آب انبار یا سرداب که در زیزمین ساختمان قرار دارد هدایت می کند. عبور باد گرم از روی آب سرد منجر به خنکی باد می شود که در اقلیم کویری این عمل منجر به کاهش 15 درجه ای دمای هوا می شود.

عبور قنات از زیرزمین خانه ها با ایجاد ارتباط با قنات های نزدیک از طریق کانال از روش های معمول خنک کردن هوای به داخل کشیده شده توسط بادگیر بوده است. در بعضی مواقع نیز دریچه های بادگیر را باحصیر و پوشال می پوشانند و به طور مرتب بر روی آن آب می ریختند تا رطوبت و برودت هوای ورودی را افزایش دهند. این هوای مطلوب و خنک در ساختمان بر اثر پدیده های انتقال گرمایی و تبخیر به گردش در می آید و با باز و بسته کردن درهای اتاق ها کنترل می شود.

 بادگیرها از خشت و آجر- که مقاومت بالایی در انتقال گرما دارند- ساخته می شدند و در نتیجه عملکرد آن را به عنوان سیستم خنک کننده تقویت می کردند. از طرف دیگر ارتفاع و جهت دریچه های بادگیر نیز حائز اهمیت بودند. بادگیرها معمولا یک طرفه،چهارطرفه و یا هشت طرفه هستند. در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهارطرفه یا هشت طرفه هستند ولی برعکس در شهر میبد که در 50 کیلومتری غرب شهر یزد است بادگیرها کوتاه و یک طرف هستند.


این امر به این خاطر است که در میبد، بادهای کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می وزد و اهالی مجبورند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند، ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتر جریان دارد و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث کرد. بلندترین بادگیر در ایران در باغ دولت آ باد یزد ساخته شده است که هشت طرفه بوده و 34 متر ارتفاع دارد.