آب استان سیستان و بلوچستان، درحال حاضر عمدتاً از مناطق مرزی شرقی و جنوب شرقی تأمین م یشود و از این منظرکاملا به آب ورودی از افغانستان از طریق رودخانه هیرمند وابسته است. خشکسالیهای پی درپی و پدیده تغییر اقلیم، به مشکلات تأمین آب این منطقه از کشور دامن زده است. بررسی سوابق تاریخی نشان میدهد تأمین حقابه رودخانه هیرمند از طرف کشور افغانستان همواره دچار چالش بوده و علاوه براین امر با حاکم شدن دوره های خشکسالی در کشور افغانستان، ورود آب از این کشور به رودخانه هیرمند در طویل المدت با عدم قطعیت های فراوانی روبه رو خواهد بود. به طوریکه درحال حاضر با قطع جریان آب رودخانه هیرمند تالابهای  هامون شامل  هامون هیرمند، هامون پورک و هامون صابری تقریباً به طور کامل خشک شده اند و علاوه بر مشکلات معیشتی که برای مردم منطقه رخ داده است، مشکلات زیست   محیطی عدیدهای ازجمله بروز توفانهای گردوخاک را برای مردم منطقه رقم زده است. با توجه به مسائل امنیتی حاکم بر مرزهای شرقی، حفظ ثبات و امنیت در این مناطق اهمیت بسیاری دارد. تأمین پایدار آب برای این مناطق باعث حفظ جمعیت ساکن در این مناطق شده و مانع مهاجرت مردم از این مناطق خواهد شد. چنانچه مشکلات ناشی از خشکسالی و تبعات آن ازجمله کمآبی این مناطق مرتفع نشود، با افزایش مهاجرت و خالی شدن مرزها از سکنه، امنیت این مناطق نیز به مخاطره خواهد افتاد. علاوه بر مسائل فوق، استفاده از ظرفیت آب دریا و شیرین سازی آن به منظور تأمین آب مناطق بحرانی، موضوعی است که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد. درحال حاضر کشورهای حاشیه خلیج فارس و ازجمله عربستان سهم بلایی از شیرین سازی آب دریا را به خود اختصاص داده اند. درحالی که سهم ایران در این زمینه تنها 2 درصد است. در قانون برنامه پنجساله ششم توسعه در ماده 36نیز به استفاده از پتانسیل آب دریا جهت تأمین آب آشامیدنی مناطق جنوبی اشاره شده است و مقرر شده تا پایان اجرای
قانون برنامه ششم توسعه حداقل 30 درصد آب آشامیدنی مناطق جنوبی کشور از طریق شیرین کردن آب دریا تأمین شود. اگرچه شیرینسازی و انتقال آب ممکن است برخی مشکلا ت زیست محیطی را نیز به همراه داشته باشد، اما وضعیت آب مناطق شرقی و جنوبی مسیر انتقال آب مشخص نشده و نویسندگان طرح هیچ اشارهای به نحوه انتقال آب نکردهاند. بنابراین با توجه به مشخص نبودن نحوه انتقال و مسیر آن، برآورد هزینه های طرح نیز مسیر نخواهد بود. موارد مصرف آب در متن طرح مشخص نشده است. انتقال آب میتواند با هدف تأمین آب در بخش شرب، کشاورزی، صنعت و یا محیط زیست انجام پذیرد. لذالازم  است در متن طرح به موارد مصرف و هدف از انتقال آب اشاره شود. بیان جزئیات فنی، در متن طرح مورد نیاز نیست، اما الزم است به کلیاتی که در باال آورده شده در متن طرح اشاره شود. در متن طرح، ابتدا به انتقال و سپس به شیرینسازی آب اشاره شده است، درحالی که قاعدتاً در طرحهای مشابه، ابتدا شیرین سازی و سپس انتقال آب انجام می گیرد.

از منظر حقوقی و بودجه ای درخصوص طرح حاضر، نکات حقوقی زیر حائز اهمیت است: تکلیف موضوع این طرح جدید به نظر میرسد؛ زیرا در قوانین سابق چنین تکلیفی وجود ندارد. بر همین اساس از آنجا که این طرح مستلزم ایجاد هزینه عمومی جدیدی است، طراحان با درج تبصره به دنبال رفع ایراد مغایرت آن با اصل هفتادوپنجم قانون اساسی برآمدهاند. درحالی که ردیفهای شماره 1307002104 و 1307002038 قانون بودجه سال 1397 کل کشور، براساس پیوست 1 این قانون، به ترتیب ناظر به طرحهایی با عنوان »احداث خط دوم انتقال آب به زاهدان« به طول 200 کیلومتر  به عنوان طرح ملی و »آبرسانی به شهر زابل و شهرهای مسیر« به میزان 73 میلیون مترمکعب در سال بهعنوان طرح استانی است. همچنین هر دو طرح در قالب طرح مشارکت عمومی- خصوصی موضوع تبصره »19 »قانون بودجه سال 1397 کل کشور و در اجرای ماده )27 )قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت )2 )تنظیم شدهاند که مستلزم انعقاد قرارداد میان بخش خصوصی با دولت است و تغییر مفاد این قرارداد توسط دولت خود مستلزم بار مالی جدید میتواند باشد. یعنی تکلیف دولت به انعقاد قرارداد مشارکتی بوده است درحالی که در طرح حاضر، تکلیف مستقیم برعهده دولت نهاده شده که این نیز با فلسفه وجودی ردیفهای مذکور در تعارض بهنظر میرسد. همین ردیفها در قوانین بودجه سالهای 1396 ،1395 و 1394 نیز وجود دارد با این تفاوت که شماره آنها بهترتیب 40201678 و 40201138 است و در قالب مشارکتی تنظیم نشده بودند. - با توجه به اینکه فاصله تقریبی زاهدان با دریای عمان بیش از 450 کیلومتر است و زابل که در شمال زاهدان است با این شهر حدود 200 کیلومتر فاصله دارد، بهنظر میرسد که ردیف شماره 1307002104 ناظر به انتقال آب از دریای عمان به زاهدان نباشد. در این صورت، تعیین ردیفهای مزبور برای این طرح سالبه به انتفای موضوع است زیرا دو موضوع متفاوت دارند و قبلا موضوع آن ردیفها تعیین و ایجاد تعهد برای دولت شده است؛ لذا نمیتوان از محل آن ردیفها تعهد جدیدی را برای دولت ایجاد کرد. در نتیجه به نظر می رسد طرحهای با ردیف شماره 1307002104 و 1307002038 قانون بودجه سال 1397 کل کشور که از سال 1382 شروع شده است، ناظر به شیرین کردن آب شور چاههای استان باشد و نه انتقال آب از دریای عمان و شیرین کردن آن. در اینصورت، طرح مزبور به جهت ایجاد بار مالی جدید و عدم تعیین محل تأمین آن، مغایر با اصل هفتادوپنجم قانون اساسی است.  همانگونه که در بال اشاره شد، محل تأمین اعتبارات این طرح ردیفهای شماره 1307002038 و 1307002104 قانون بودجه سال 1397 کل کشور، در نظر گرفته شده است. بررسی پیوست 1 قانون بودجه سال 1397 نشان می دهد که ردیفهای  معرفی شده مربوط به دو طرح »آبرسانی به شهر زابل و شهرستانهای مسیر« و »احداث خط دوم انتقال آب به زاهدان« هستند.
بررسی اجمالی طرحهای مذکور در قانون بودجه سال 1397 ،حکایت از آن دارد که طرح »آبرسانی به شهر زابل و شهرستانهای مسیر« از سال 1382 آغاز و سال پایانی آن نیز 1398 خواهد بود. با لحاظ بودجه اختصاصیافته در سال 1397 ،تاکنون نزدیک به 90 درصد منابع مورد نیاز طرح مذکور به آن تخصیص یافته است. در ارتباط با طرح »احداث خط دوم انتقال آب به زاهدان« نیز که در سال 1390 آغاز و در سال 1399 به اتمام خواهد رسید با احتساب بودجه سال 1397 تاکنون حدود 40 درصد از اعتبارات پیشبینی شده برای تکمیل طرح مذکور تخصیص یافته است. با توجه به مشکالت موجود در ارتباط با طرحهای عمرانی نیمه تمام و در نظر گرفتن اینکه هر دو طرح به سالهای اتمام و بهرهبرداری کامل نزدیک هستند، بهنظر میرسد کاهش اعتبارات ردیفهای پیشنهادی میتواند مشکلات قابل توجهی را به همراه داشته باشد. درحال حاضر بودجه های عمرانی کشور بسیار محدود بوده و احتماالً در سال جاری نیز محدودتر خواهد شد. بنابراین با توجه به هزینه های بسیار بالای  طرحهای انتقال آب، به نظر میرسد که اجرای طرحهای اینچنینی بهلحاظ بودجه ای با مشکلاتی مواجه خواهد بود.
جمعبندی

طرح »انتقال آب از دریای عمان به استان سیستان و بلوچستان« با هدف رفع کمبود آب مناطق مختلف استان سیستان و بلوچستان با اولویت شهرهای زاهدان و زابل، به طور کلی مورد تأیید بوده و پس از رفع ابهامات و ایرادات حقوقی وارده، تصویب آن مورد تأیید است. زیرا به دلیل خشکسالی های پی درپی و همچنین اقلیم خشک منطقه، حتی تأمین آب شرب این منطقه از کشور دچار بحران جدی است و باید هرچه سریعتر اقدام عملی و جدی برای به حداقل رساندن مشکلات ناشی از بحران آب در این منطقه صورت پذیرد. درحال حاضر منبع تأمین بخش عمده ای از آب استان مذکور، به خصوص مناطق مرزی شرقی و جنوب شرقی، عمدتاً از رودخانه هیرمند است که علاوه بر چالشهای سیاسی برای تأمین حقابه ایران، بروز خشکسالی در کشور افغانستان نیز مانع از تأمین آب ورودی این رودخانه شده است، به طوری که تالاب های هامون با قطع آب هیرمند تقریباً به طور کامل خشک شده و وضعیت حیات و معیشت مردم منطقه با چالش بسیار جدی مواجه شده است. با توجه به لزوم حفظ جمعیت در مناطق مرزی و ممانعت از مهاجرت مردم از این مناطق، الزم است هرچه سریعتر نسبت به تأمین پایدار آب در این منطقه چاره اندیشی و اقدام شود. همچنین با توجه به ماده )36 )قانون برنامه پنجساله توسعه مبنیبر لزوم استفاده از ظرفیت شیرینسازی آب دریا برای تأمین آب شرب استانهای جنوبی، میتوان بخشی از کمبود آب این مناطق را با استفاده از شیرینسازی و انتقال آب تأمین کرد. درحال حاضر سهم ایران از شیرینسازی آب خلیج فارس در دریای عمان تنها 2 درصد است درحالیکه بسیاری از مناطق جنوبی کشور با بحران جدی آب مواجه هستند. بنابراین الزم است تمهیدات الزم جهت گسترش فناوریهای نوین مربوط به شیرینسازی آب دریا و استفاده از آن، با در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی، اندیشیده شده و سریعاً به مرحله اجرا در آید.
منبع: اظهارنظر کارشناسی درباره: «طرح انتقال آب از دریای عمان به استان سیستان و بلوچستان» منتشر شده از سوی مرکز پژوهش ها