این سوال در شرایطی مطرح می‌شود که اخیرا برخی کارشناسان با توجه به فراهم شدن شرایط حضور طرف‌های خارجی در پروژه‌های نفتی کشور این پیشنهاد را مطرح می‌کنند که به جای تمرکز بر همکاری با شرکت‌های بزرگی که اخیرا زیان‌هایی را به ثبت رسانده‌اند، شرکت‌های کوچک صاحب دانش فنی (که قبلا به شرکت‌های بزرگ خدمات می‌داده‌اند) نیز در اولویت همکاری قرار گیرند.

غلامحسین حسنتاش، تحلیلگر ارشد صنعت نفت به‌عنوان یکی از موافقان پیشنهاد همکاری صنعت نفت کشور با شرکت‌های کوچک نفتی به‌جای شرکت‌های بزرگ بین‌المللی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: «البته من از آخرین وضعیت مالی و اقتصادی این شرکت‌ها اطلاع دقیقی ندارم، ولی مسلما این زیان نمی‌تواند به معنی ورشکستگی شرکت‌های بزرگ نفتی باشد. درآمد شرکت‌های بزرگ نفتی وابستگی زیادی به قیمت‌های جهانی نفت دارد. این شرکت‌ها در دوران رونق نفتی بین سال‌های 2004 تا 2008 سودهای فراوانی برده‌اند و حالا هم بعضا ضرر می‌کنند ولی هنوز با ورشکستگی فاصله دارند. البته یک تحول ساختاری در صنعت جهانی نفت اتفاق افتاده است که ممکن است به ورشکستگی یا هرنوع تحول دیگر در این شرکت‌ها کمک کند، آن اتفاق این است که سهم فناوری در توسعه‌های نفتی افزایش یافته و سهم سرمایه به نسبت کمتر شده است، بنابراین شرکت‌های کوچک صاحب دانش فنی که قبلا به شرکت‌های بزرگ مذکور خدمات می‌داده‌اند حالا بعضا خودشان رقیب شرکت‌های بزرگ شده‌اند، علاوه ‌بر این، با ظهور بعضی از شرکت‌های ملی نفت مانند شرکت‌های ملی چینی و استات‌اویل نروژ و پتروناس مالزی و پتروبراس برزیل در صحنه بین‌المللی، سطح رقابت گسترش یافته است، بنابراین اگر شرکت‌های بزرگ بین‌المللی نتوانند چابک‌تر عمل کنند و خودشان را با وضعیت جدید تطبیق بدهند مشکل پیدا خواهند کرد.» حسنتاش در حالی عقیده دارد سهم فناوری در توسعه میدان‌های نفتی به نسبت سرمایه بیشتر شده است که از نگاه سعید لیلاز، کارشناس اقتصادی؛ صنعت نفت ایران هنوز به حجم زیادی سرمایه نیاز دارد و تکنولوژی و دانش مدیریتی که شرکت‌های کوچک نفتی دارا هستند، پاسخگوی تمام نیازهای فعلی صنعت نفت کشور و جبران عقب‌افتادگی‌های فراوان در زمینه توسعه میدان‌ها و برداشت از میادین مشترک نخواهد بود.

از نگاه حسنتاش اما «شرکت‌های بزرگ نفتی که حالا دچار زیان‌های مالی شده‌اند هیچ‌گاه به معنای واقعی شرکای نفتی ایران نبوده‌اند و بعضی از این شرکت‌ها که اروپایی هستند در یک دوره درقالب قراردادهای بیع‌متقابل خدماتی را به ایران داده‌اند و رفته‌اند و این نحوه همکاری با شراکت خیلی فرق می‌کند.» این کارشناس ارشد نفتی در ادامه می‌گوید: «ضمنا همان‌طور که اشاره کردم این‌طور نیست که همه اینها به سادگی حذف بشوند به هرحال بسیاری از این شرکت‌ها حدود یک سده و بیشتر است که فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده‌اند، علاوه ‌بر این امروز دانش و تخصص منحصر به این شرکت‌های نامی نیست و معتقدم اگر ما نقشه راه توسعه میادین خود را ترسیم کرده باشیم و بدانیم برای اجرا چه کم داریم و چه می‌خواهیم، بدون آنها نیز می‌توانیم نیازهای خود را تامین کنیم».

حسنتاش بر این نکته تاکید دارد که «صنعت نفت ما در برگزاری مناقصه‌های نفتی و مذاکرات قراردادی باید توجه داشته باشد که شرکت‌های نفتی هم‌اکنون در موضع انفعال و ضعف و نیازمند گرفتن کار هستند، البته هر نوع همکاری به برطرف شدن موانع سیاسی بستگی دارد.»

لزوم کم کردن قیدها برای ورود سرمایه‌گذاران

اما در حالی‌که حسنتاش در صحبت‌های خود به لزوم برطرف شدن موانع سیاسی برای شکل گرفتن هر نوع همکاری اشاره می‌کند، لیلاز به‌عنوان یک کارشناس اقتصادی به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: باید توجه داشت که حتی با اجرای برجام، بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی نفتی چه به دلیل رقابت‌های سیاسی و اقتصادی در منطقه و چه در داخل کشور با محدودیت‌هایی برای همکاری با صنعت نفت ایران همراه هستند، در چنین شرایطی ما باید شرایطی را فراهم کنیم تا حداکثر امکان پذیرش برای شرکت‌های خارجی فراهم شود تا بتوانیم از فرصت‌های بیشتری استفاده کنیم. از نگاه لیلاز در حالی‌که برخی محدودیت‌ها برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی به صنعت نفت ایران به شکل ذاتی وجود دارد، بهتر است از اضافه کردن قیدهایی که می‌تواند شرایط را سخت‌تر کند بپرهیزیم. این کارشناس مسائل اقتصادی همچنین با توجه به اینکه علت اصلی رجوع صنعت نفت کشور به شرکت‌های بین‌المللی نفتی ابتدا دریافت سرمایه و سپس تکنولوژ ی و مدیریت در بلندمدت است، می‌گوید: هرقدر که ما محدودیت‌هایی برای شرکت‌های خارجی مایل به همکاری با صنعت نفت کشور ایجاد کنیم، انحصار و رانت بیشتری برای شرکت‌های باقی‌مانده ایجاد خواهیم کرد که این موضوع خوشایندی نیست.

حسنتاش اما در پاسخ به این سوال «دنیای اقتصاد» که جایگزین‌های احتمالی شرکت‌های بزرگ نفتی که قادر به انتقال تجربه کارآمد و دانش فنی به شرکت‌های ایرانی باشند کدام‌ها خواهند بود، می‌گوید: باید توجه داشت که انتقال دانش و تجربه و فناوری به شرایط دو طرف انتقال‌دهنده و انتقال‌گیرنده بستگی زیادی دارد و استعداد و آمادگی انتقال گیرنده خیلی مهم‌تر است که از ابتدای کار و از نحوه استخدام شرکت‌ها و مذاکرات قراردادی و تعهداتی که باید گرفت خود را آماده نشان می‌دهد. ما اگر آمادگی‌های ساختاری و توانایی‌های نیروی انسانی را فراهم نکنیم در هر صورت انتقالی اتفاق نخواهد افتاد».

اما در حالی‌که حسنتاش عقیده دارد انتقال فناوری به شرایط ‌گیرنده و مشخص بودن برنامه‌های آن بستگی دارد و چنانچه برنامه‌ای مدون در صنعت نفت وجود داشته باشد انتقال فناوری از طریق شرکت‌های خدماتی کوچک نیز اتفاق خواهد افتاد، یک عضو معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت عقیده دارد در حال حاضر صنعت نفت در شرایطی قرار ندارد که بتواند با تکیه بر داشته‌های شرکت‌های خدماتی چند ملیتی نفتی موفق به انتقال تکنولوژی و فرهنگ سازمانی پیشرفته شود. علی خواجوی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: نقشی که شرکت‌های بزرگ بین‌المللی (IOC) در حال حاضر می‌توانند برای صنعت نفت کشور ایفا کنند از عهده شرکت‌های چند ملیتی نفتی (SOC) برنمی‌آید، شاید در نتیجه همکاری با شرکت‌های پایین‌دستی نفتی بتوان بخشی از نیازها را جبران کرد اما انتقال و رسوب دانش فنی در صنعت نفت زمانی رخ خواهد داد که یک همکاری بلندمدت با شرکت‌های بزرگ نفتی شکل بگیرد و در نتیجه آن، سازمانی مشترک و مدیریتی یکپارچه در میان صنعت نفت ایران و سرمایه‌گذاران مطرح بین‌المللی ایجاد شود. از نگاه خواجوی همکاری با شرکت‌های خدماتی پایین‌دستی ماهیتا کوتاه‌مدت است، این در حالی است که لازمه انتقال دانش فنی، همکاری‌های بلندمدت و دوجانبه است، ضمن اینکه این شرکت‌ها معمولا به دلیل منابع محدود قادر به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی نیستند.

خواجوی عقیده دارد: بحث دیگر در رابطه با همکاری با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی این است که این شرکت‌ها مدیریت کل پروژه از مهندسی گرفته تا خرید کالا و نصب و راه‌اندازی تاسیسات را بر عهده می‌گیرند که منجر به مدیریت بهینه کل زنجیره یک پروژه می‌شود، بنابراین چنین همکاری می‌تواند ارزش‌آفرینی بیشتری به همراه داشته باشد تا زمانی‌که کارها به‌صورت تکه تکه به شرکت‌های کوچک برون‌سپاری می‌شود.

از نگاه این کارشناس نفتی، مدیریت و سازماندهی یکپارچه پروژه‌ها اتفاقی است که با تجربه و دانش شرکت‌های بزرگ بین‌المللی رخ می‌دهد و گزینه دیگری برای دریافت چنین خدماتی وجود ندارد. خواجوی در همین زمینه می‌گوید: در حال حاضر پروژه‌هایی که از طریق همکاری با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی درکشور راه‌اندازی شده است، فرهنگ سازمانی بسیار متفاوت‌تری نسبت به واحدهایی دارند که بخش‌های مختلف آن برون‌سپاری شده‌اند، به همین علت به نظر می‌رسد هنوز شرکت‌های بزرگ بین‌المللی قابل اطمینان‌تر از هر گزینه دیگری هستند، به خصوص اگر این شرکت‌ها مانند دهه‌های گذشته خود را با شرایط جدید وفق دهند و مسیر جدیدی برای خود تعریف کنند این اطمینان بیشتر نیز خواهد شد.

منصور معظمی، رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق تهران نیز در رابطه با عیارسنجی شرکت‌های مختلف نفتی برای ورود به پروژه‌های صنعت نفت کشور به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: درست است که شرکت‌های کوچک نفتی اکنون از امکانات خوبی برخوردار هستند اما شرکت‌های بزرگ نفتی که در سطح جهانی صاحب برند هستند، از نظر سرمایه و تکنولوژی در جایگاهی قرار دارند که بهتر است ما خودمان را از امکانات آنها محروم نکنیم. معظمی در ادامه می‌گوید: شرکت‌های بزرگ نفتی بنگاه‌های بزرگی هستند که شاید اخیرا در بخش‌هایی زیان داده باشند اما از سودآوری آنها نیز نمی‌توان چشم‌پوشی کرد ضمن اینکه همکاری با این شرکت‌ها را در بلندمدت‌ می‌توان ارزیابی کرد.

آن‌طور که کارشناسان عقیده دارند، این روزها و با مطرح شدن کاهش سود شرکت‌های بزرگ نفتی مانند شل، بی‌پی، شورون، اکسون موبیل و... این شرکت‌ها در آینده‌ای نه چندان دور مجبور به تغییر رویه برای حفظ قدرت خود خواهند بود. آن‌طور که خواجوی می‌گوید‌ نگاهی به گذشته این شرکت‌ها نشان می‌دهد، این نخستین بار نیست که این شرکت‌ها با چالش‌های جدی در فعالیت خود مواجه می‌شوند. برای مثال همزمان با شکل گرفتن موج ملی شدن صنعت نفت درکشورهای صاحب منابع نفتی در دهه 70 میلادی، شرکت‌های بین‌المللی نفتی (IOC) تسلط پیشین خود بر منابع نفتی را از دست دادند. با این وجود این شرکت‌ها با استفاده از سرمایه و تکنولوژی خود رویه کاری جدیدی را بر مبنای همکاری با شرکت‌های ملی نفت آغاز کردند. چنین تغییر سیاستی در زمان کاهش شدید قیمت نفت نیز در روند کاری شرکت‌های بزرگ نفتی مشاهده شده است. به گفته خواجوی، سپردن کارهای تخصصی به شرکت‌های کوچک پایین‌دستی (SOC) که از سوی شرکت‌های مادر اتفاق افتاد، منجر به کاهش هزینه‌های تولید به منظور انطباق با شرایط جدید قیمتی و مدیریت شرایط بحرانی دهه 90 تا میانه 2000 میلادی شد؛ اتفاقی که از دیگر سو در سال‌های یاد شده باعث رشد و توانمندی مالی و تکنولوژیک شرکت‌های خدماتی پایین‌دستی شد. حال اگرچه شرکت‌های کوچک نفتی از قدرت مالی و فنی قابل ملاحظه‌ای برخوردار هستند، با این وجود کارشناسان عقیده دارند این شرکت‌ها نسبت به شرکت‌های بزرگ نفتی از توان کافی برای تامین مالی پروژه‌های نفتی ایران برخوردار نیستند. برای مثال اگرچه ممکن است کشوری مانند عربستان سعودی برای تامین مالی به شرکت‌های بزرگ نفتی احتیاج نداشته باشد، اما صنعت نفت ایران که سال‌های سخت تحریم را پشت‌سر گذاشته و با کمبود نقدینگی برای توسعه طرح‌های خود مواجه است، برای پیشبرد اهداف خود از سرمایه و دانش شرکت‌های بزرگ نفتی در غالب همکاری‌های مشترک در طولانی‌مدت انتفاع بیشتری خواهد برد. با این وجود باید منتظر ماند و دید اتفاق نظری که حالا نسبت به قراردادهای جدید نفتی در میان دولت و مجلس ایجاد شده است، صنعت نفت کشور را به سوی کدام یک از شرکت‌های سرمایه‌گذار نفتی رهنمون خواهد کرد.