بخش اول

مقدمه:
قطع عبور جریان نفت خام از هر یک از مسیرهای اصلی صادراتی، می تواند تأثیر بسیار قابل توجهی بر قیمتهای جهانی‌ نفت خام داشته باشد. روزانه بیش از 42 میلیون بشکه نفت خام و معادل 53 درصد از کل نفت تولید شده در جهان از پنج تنگه حیاتی عبور داده می شود که سه مورد از آنها حدود 46 درصد از کل عرضه جهانی نفت خام را به خود اختصاص داده اند. در این میان, تنگه هرمز با انتقال 18 میلیون بشکه در روز, بیش از 20 درصد از ترانزیت کل نفت خام جهان را در اختیار دارد و در واقع نخستین و مهمترین نقش را در نقل و انتقالات نفتی در اختیار دارد. سایر گلوگاه های مهم دریایی که نقش کلیدی در مبادلات جهانی نفت خام دارند عبارتند از: تنگه مالاکا، کانال سوئز، آبراه باب المندب و تنگه بسفور.

کشورهای ایران، عربستان سعودی، کویت، عراق، امارات متحده عربی و قطر  نفت خام خود را از طریق تنگه هرمز به مقاصد مختلف که عمده ترین آنها آسیا و اروپا می باشد، صادر می نمایند. همچنین بیش از 90 درصد از ظرفیت مازاد نفت جهان در اختیار این کشورها می باشد که در مواقع بحرانی و کمبود در بازار نفت، می بایست روانه بازارهای جهانی شود. علاوه بر این سالانه 77 میلیون تن LNG که بیش از 30 درصد از عرضه LNG در جهان می باشد از این تنگه صادر می شود. محصولات پتروشیمی و فرآورده های نفتی قابل توجهی نیز از تنگه هرمز واردات و صادرات می شود.
این در حالی است که با افزایش تنش میان غرب و ایران و دخالت غیرمسئولانه برخی از کشورهای حاشیه        خلیج فارس، احتمال توقف عبور و مرور کشتی ها از تنگه هرمز به موضوعی بحث برانگیز در در محافل انرژی و سیاسی تبدیل شده است. لذا کشورهای غربی و به تبع آن برخی از وابستگان آنها در منطقه بدنبال اجرای طرحهایی برای کاهش وابستگی صادرات نفت خود به این تنگه، بخصوص در مواقع بحرانی می باشند.
مسیرهای جایگزین تنگه هرمز برای صادرات نفت خام
بطور کلی طرحهایی که برای دور زدن تنگه هرمز در نظر گرفته شده است، در 3 گروه عمده قابل طبقه بندی هستند:
1) انتقال نفت خام از طریق امارات متحده عربی به دریای عمان (خط لوله حبشه- فجیره)
این خط لوله از میدان حبشه امارات آغاز می شود و به بندرفجیره در دریای عمان ختم می شود. ظرفیت نهایی این خط لوله 360 کیلومتری که توسط شرکت مهندسی و عمران نفت چین (از زیرمجموعه های شرکت CNPC) و با سرمایه گذاری 29/3 میلیارد دلار احداث شده است، 8/1 میلیون بشکه در روز می باشد. طراحی این خط لوله، توسط شرکت ورلی-پارسونز استرالیا و شرکت ILF آلمان انجام شده و شرکت دولتی IPIC امارات، تأمین مالی آن را به عهده داشته است. بر اساس قرارداد منعقد شده، این خط لوله می بایست از ابتدای سال 2011 به             بهره برداری می رسید اما بعلت مشکلات فنی راه اندازی آن بارها به تعویق افتاد تا سرانجام در ماه گذشته میلادی با ظرفیت اولیه 300 هزاربشکه در روز راه اندازی گردید. بنظر می رسد این خط لوله تا اواسط سال 2013 زمان نیاز دارد تا بتواند با ظرفیت کامل فعالیت نماید.
توان صادرات نفت خام امارات متحده در سال 2011 معادل 2651 هزار بشکه در روز بوده که این امر نشان دهنده این است که ظرفیت نهایی خط لوله حبشه-فجیره حدود 68 درصد از کل توان صادراتی نفت خام امارات و نزدیک به 54 درصد از نفت خام تولیدی این کشور در سال مذکور می باشد. 

2) انتقال نفت خام از طریق عراق به دریای مدیترانه
در عراق 3 مسیر جایگرین برای دور زدن تنگه هرمز وجود دارد. خط لوله کرکوک-جیحان، خط لوله کرکوک-بانیاس و خط لوله عراق-عربستان (IPSA) که در ادامه به شرح هر یک از آنها پرداخته می شود.
الف) خط لوله کرکوک-جیحان
خط لوله انتقال نفت خام عراق-ترکیه (ITP) که به خط لوله کرکوک-جیحان نیز شناخته می شود در سال 1977 به بهره برداری رسیده است. این خط لوله 970 کیلومتری شامل دو خط جداگانه 46 و 40 اینچی است که در مجموع ظرفیت انتقال 6/1 میلیون بشکه در روز را دارا می باشد. این خط لوله، در سال 1991 و پس از حمله عراق به کویت بسته شد و مجددا در زمان برقراری برنامه نفت در برابر غذای سازمان ملل گشوده شد. این خط لوله از سال 2003 و پس از حمله آمریکا به عراق مجددا مورد استفاده واقع شده و در موارد متعددی مورد حمله خرابکارانه قرار گرفته است و لذا فعالیت این خط لوله با ظرفیت کامل نیازمند سرمایه گذاری مجدد می باشد. توان عملیاتی فعلی این خط لوله حدود 500 هزار بشکه در روز است.
ب) خط لوله کرکوک-بانیاس
خط لوله انتقال نفت خام کرکوک به بندر بانیاس(Baniyas)  در گذشته بخشی از نفت خام عراق را از طریق سوریه به دریای مدیترانه و بازارهای اروپایی انتقال می داده است. این خط لوله 800 کیلومتری ظرفیت انتقال روزانه 300 هزار بشکه در روز را داشته و در سال 1952 آغاز به کار کرده است. در تهاجم سال 2003 آمریکا به عراق این   خط لوله مورد تخریب کامل قرار گرفته و در حال حاضر مورد استفاده قرار نمی گیرد. در سال 2007 سوریه و عراق توافق کردند تا این خط لوله را تعمیر و مجددا مورد استفاده قرار دهند. اما مقامات عراقی پس از انجام مطالعات فنی و اقتصادی مورد نیاز اعلام داشتند که تعمیر و بازسازی این خط لوله از صرفه اقتصادی برخوردار    نمی باشد و لذا خطوط لوله جدیدی به مقصد بانیاس احداث خواهند نمود. دو خط لوله نفتی جدید عراق-سوریه حداکثر ظرفیت انتقال روزانه دو میلیون و 500 هزار بشکه نفت خام عراق را خواهد داشت. بطوریکه خط لوله نفتی بزرگ تر با ظرفیت انتقال روزانه یک میلیون و 500 هزار بشکه برای انتقال نفت خام سنگین و خط لوله دیگر با ظرفیت انتقال روزانه یک میلیون و 250 هزار بشکه برای انتقال نفت خام سبک خواهد بود. لازم بذکر است تحولات اخیر سوریه موجب شده است پیگیری احداث این خط لوله تا برقراری ثبات و امنیت کامل در سوریه به تعویق بیفتد.
ج) خط لوله عراق-عربستان (IPSA)
این خط لوله در سال 1989 با ظرفیت 1.65 میلیون بشکه در روز و با سرمایه گذاری 2 میلیارد دلار از طرف دولت عراق و تحت مالکیت این کشور راه اندازی شد. این خط لوله با قطر 48 اینچ از جنوب عراق به بندر موجز (Mu’ajjiz) در نزدیکی بندر ینبع در دریای سرخ متصل می شود. عربستان پس از  آغاز جنگ خلیج فارس صادرات نفت از طریق این خط لوله را متوقف کرد و فعالیت این خط لوله از آن زمان تاکنون به حال تعلیق درآمده است. همچنین عربستان در سال 2001 این خط لوله را توقیف و مالکیت عراق از این خط لوله را سلب کرد. با سرنگونی صدام و روی کارآمدن دولت جدید در عراق، عربستان به راه اندازی مجدد این خط لوله ابراز تمایل کرد اما عراق با توجه به سابقه سوء دولت عربستان در متوقف ساختن یکطرفه و سلب مالکیت این خط لوله اعلام کرد که صادرات از طریق این خط لوله جزو اولویتهای این کشور نمی باشد. در حال حاضر ظرفیت مخازن ذخیره سازی موجود در بندر موجز 10 میلیون بشکه می باشد. از طرفی اختلافات عربستان سعودی با دولت شیعی عراق سبب تضعیف روابط دوستانه و متقابل بین دو کشور شده است. در نتیجه این امر، سرنوشت بازسازی و راه اندازی مجدد خط لوله صادراتی نفت خام عراق در پرده ای از ابهام قرار گرفته و تا کنون تصمیمی در این خصوص اخذ نشده است. البته لازم بذکر است در حال حاضر عربستان از این خط لوله برای انتقال گاز از شرق این کشور به واحدهای پتروشیمی در بندر ینبع استفاده می کند.

3) انتقال نفت خام از طریق عربستان سعودی به دریای سرخ
عربستان در حال حاضر 75 درصد از نفت خام صادراتی خود را از طریق خلیج فارس بفروش می رساند. بطوریکه در مجموع ظرفیت دو پایانه صادراتی راس تنوره  (6-6.5 میلیون بشکه در روز) و راس الجمعه  (3 تا 3.5 میلیون بشکه در روز) در شرق این کشور به 9 تا 10 میلیون بشکه در روز بالغ می شود. با این وجود حدود 25 درصد از نفت خام خود را نیز در دریای سرخ به مشتریان اروپایی تحویل می دهد. پایانه صادراتی ینبع در غرب عربستان توان صادرات 5 میلیون بشکه در روز را دارا است. بر اساس اطلاعات منتشر شده، پایانه های صادراتی عربستان در شرق و غرب این کشور در مجموع می توانند 14 تا 15 میلیون بشکه در روز نفت خام و فرآورده های نفتی را صادر نمایند. مهمترین خطوط لوله صادرات نفت خام عربستان که تنگه هرمز را دور می زنند، به شرح ذیل می باشند.
الف)خط لوله شرق-غرب عربستان (Petroline)
این خط لوله بطول 1200 کیلومتر و قطر 48 اینچ در سال 1981 با ظرفیت اولیه 1.85 میلیون بشکه در روز بین منطقه آبقیق واقع در شرق عربستان و بندر ینبع (Yanbu) در ساحل دریای سرخ واقع در غرب این کشور احداث گردید. در سال 1987 با بروز جنگ ایران و عراق ظرفیت این خط لوله با احداث یک خط لوله 56 اینچی جدید به موازات خط لوله قبلی، به 3.2 میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرد. نهایتا در سال 1993 این ظرفیت به 5.1 میلیون بشکه در روز افزایش یافت. این خط لوله برای انتقال نفت سبک و فوق سبک عربستان احداث گردیده است. در بندر ینبع ظرفیت ذخیره سازی 12 میلیون نفت خام وجود دارد. همچنین 6.6 میلیون بشکه دیگر نیز به ظرفیت ذخیره سازی نفت خام در این بندر در حال افزایش است. در حال حاضر عربستان از نیمی از ظرفیت این خط لوله استفاده        می کند.
شایان ذکر است به موازات خط لوله شرق-غرب در عربستان یک خط لوله به ظرفیت 550 هزاربشکه در روز از منطقه آبقیق مایعات گازی را به بندر ینبع در غرب عربستان جهت مصارف واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی انتقال می دهد.
ب) خط لوله ترانس عربی (The Trans Arabian Pipeline)
این خط لوله بطول 1214 کیلومتر و قطر 30 اینچ در سال 1947 توسط شرکت آمریکایی Bechtel احداث و از سال 1985 با ظرفیت اولیه 300 هزاربشکه در روز شروع بکار نموده است. این خط لوله بندر راس الجمعه در شرق عربستان را پس از عبور از اردن و سوریه به لبنان متصل می کند. ابتدا قرار بود این خط لوله در منطقه حیفا واقع در فلسطین پایان یابد که با اشغال این منطقه توسط اسرائیل در سال 1948 مسیر این خط لوله از طریق سوریه به لبنان تغییر پیدا کرد. با بروز اختلاف بین کشورهای عربستان، سوریه و لبنان بر سر مسائل حق ترانزیت در سال 1976 بخش بعد از اردن این خط لوله از کار افتاد و نهایتا در سال 1990 نیز بخاطر همکاری و حمایت اردن از عراق در جنگ اول خلیج فارس، عربستان نفت صادراتی خود از طریق این خط لوله را قطع نمود و در حال حاضر این خط لوله که ظرفیت آن به 500 هزاربشکه در روز افزایش پیدا کرده، بلااستفاده مانده است. علی رغم قدیمی بودن سیستم انتقال نفت این خط لوله همچنان بعنوان یک مسیر صادراتی بالقوه با اروپا و آمریکا مطرح است وحتی در بررسی هایی، هزینه های انتقال نفت از این خط لوله کمتر از انتقال آن با کشتی و از طریق کانال سوئز به اروپا عنوان شده است.

سوختن سالانه ۵ میلیارد دلار در آتش کم تدبیری مجلس و شهرداری  اقدام تحسین برانگیز و قابل ستایش وزارت نفت در قطع گاز نیروگاه های راندمان پائین  فقط ۸ سال تا تغییر چهره انرژی جهان باقی مانده است  ضرورت‌های احداث سریع خط آهن ورزقان  قیمت نفت و ارزش کل ذخایر نفت ایران یک سوم می شود