چکیده
با توجه به شرایط حساس کشور و فشارهای همه جانبه دول غربی و هدف قرار دادن شراین اصلی اقتصاد کشور(صنعت نفت) در شرایط فعلی وجود برنامه ریزی منعطف و هدفمند با رویکرد گذر از تحریم امری حیاتی است. شاید مدیریت در شرایط حاضر را بتوان به نوعی مدیریت بحران نامید که مطمئنا کارکردن در آن  تفاوت های فاحشی با روند معمول داشته و به تبع خود مدیران مدیرانی منعطف و عملگرا نیز نیازمند است.  متاسفانه در چنین شرایطی علاوه بر تحریم های خارجی شاهد قانون های دست و پا گیری هستیم که مخصوص شرایط معمول بوده و در مواقع بحرانی اصطکاک زیادی فراهم کرده و مشکلات فراوانی را در حل مسائل اساسی صنعت موجب می شوند که به نوعی می توان آن را خودتحریمی نامید. از مهم ترین چالش ها در قوانین موجود می توان به چگونگی ورود کالاهای غیربومی و اساسی مورد نیاز صنایع کشور اشاره کرد که صنعت نفت بیشترین صدمات را بر اثر آن دیده است. در کنار چالش های قانونی، عدم ثبات مدیران، در نظر نگرفتن مصالح ملی توسط عده ای به دلیل ارجح شمردن مصالح شخصی و نیز کوته نگری سیاسی(سیاسی بازی) از دیگر مواردی هستند که می توانند خودتحریمی را موجب شوند.این مقاله بر آن است تا با برشمردن و تشریح مشکلات خودتحریمی در زمان تحریم های فعلی خارجی و با نگرشی بر مصادیق عینی آن به نحوی با مطرح نمودن این موانع گامی در جهت اصلاح آن بردارد.

1- مقدمه
1-1- اهمیت صنعت نفت
اصولاً وجود انرژی در هر کشوری به عنوان یکی از پایه های توسعه، می تواند مهمترین نقش مباحث کلان کشور ایفا کرده و حتی جلودار سایر زیربناهای پیشرفت در یک کشور مورد توجه قرار گیرد. شناخت مناسب از انرژی های موجود در هر کشور و تلاش در جهت استفاده و بهره برداری بهینه از آنها، می تواند از اهداف مهم در راستای تحقق توسعه در هر کشوری تلقی گردد. بی شک رویدادهای دهه نخست قرن حاضر، درگستره مناسبات انرژی، نمایانگر آن است که در عرصه مناسبات بین المللی، بازی ژئوپلتیک انرژی روندی راهبردی و اهمیتی استراتژیک یافته است. اگر تا قرن گذشته تمرکز اصلی سوخت های جهان بر روی نفت خام بوده است، اما قرن جدید، نوید استفاده از سوخت های پاکتر وحتی ارزان تر نظیر گاز طبیعی را می دهد. از سوی دیگر با گسترش فناوری در جهان نقش انرژی های نو و جدید تر (همچون انرژی هسته ای، انرژی های زمین گرمایی و سوخت های گیاهی نظیر بیومس و سایر انرژی های تجدید پذیر) نیز روز به روز گسترش می یابد. اما به هر روی طبق آمارهای مختلف تا چنددهه آینده، انرژی‌های فسیلی مانند گاز و نفت، با توجه به تجدید ناپذیر بودن شان و ارزش بیشتر سوختی شان، همچنان نقش موثر خویش را در تامین انرژی مورد نیاز بشر ایفا خواهند کرد. جمهوری اسلامی ایران طی جدید ترین آمارهای بین المللی[1]  با داشتن  137میلیارد بشکه نفت درجا و 6/29 تریلیون متر مکعب گاز درجا در پایان سال 2010 میلادی به عنوان سومین دارنده ذخایر نفت جهان (پس از عربستان و ونزوئلا) و  دومین دارنده ذخایر گاز دنیا (پس از روسیه) و به واسطه نزدیکی مراکز تولید نفت و گاز آن به آبهای بین المللی، می تواند نقش مهمی در معادلات انرژی جهان ایفا کند.  ایران هم اکنون در مرکز 75 درصد منابع انرژی جهان در خلیج فارس و دریای خزر قرار دارد. قرار گرفتن ایران در این منطقه حساس، امنیت کشورمان را با امنیت منطقه و جهان گره زده است.طبیعی است که بهره گیری از این موقعیت استراتژیک  و ایفای نقش مهم در مناسبات بین المللی انرژی و سیاسی ، مستلزم شناخت و تدوین دستور کار مبتنی بر ژئوپلتیک و درایت سیاسی و آگاهی بر مسائل مهم جهانی می باشد.

1-2- معرفی تحریم
از ابتدای انقلاب تاکنون همه ساله تحریم های مختلفی در زمینه های متفاوت توسط دول غربی بر ایران اعمال شده که همچنان نیز ادامه دارد. در میان تحریم های مختلف، صنعت نفت به عنوان صنعت مادر  همواره در خط مقدم تحریم های دشمنان قرار داشته  است که این خود می تواند بر اهیمت توجه به این صنعت بیشتر بیفزاید.
واژه  تحریم(1)  را می توان فعالیتی نامید که به وسیله یک یا چند بازیگر کاردار بین‌المللی (فرستنده‌ها)، برعلیه یک یا چند کشور دیگر (هدف‌ها)، به منظور مجازات این کشورها، بااهداف محروم ساختن آنها از انجام برخی مبادلات یا وادار ساختن آنها به پذیرش هنجارهایی معین و مهم (از دید فرستنده‌ها)، اعمال می‌شود. در اینجا منظور از «فرستنده» کشوری (یا گروهی بین‌المللی) است که نویسنده سناریوی تحریم باشد، هرچند ممکن است در اعمال محاصره بیش از یک کشور شرکت داشته باشد، و منظور از «هدف» کشور یا کشورهایی است که هدف اصلی تحریم واقع می‌شوند

1-3-  انواع تحریم ها
به طور کلی تحریم را از سه جنبه طبقه‌بندی می‌کنند:
• تقسیم‌بندی از لحاظ اندازه و یا حدود تحریم
• تقسیم‌بندی از لحاظ تعداد کشورهای فرستنده
• تقسیم‌بندی از لحاظ اقتصادی یا غیراقتصادی

1-3-1- انواع تحریم از لحاظ اندازه و یا حدود تحریم
از لحاظ اندازه یا حدود تحریم، آن را به سه نوع تقسیم‌بندی می‌کنند:
• تحریم محدود: تحریم‌های مالی، صادراتی، فرهنگی و مسافرتی جزئی، در این طبقه جای دارد. مانند کاهش و یا لغو مساعدت‌های مالی و اعمال محدودیت‌هایی بر فروش سلاح و برخی قناوری‌های حساس.
• تحریم میانه: تحریم‌های مالی و تجاری کلی‌تر و گسترده‌تر از حالت قبل را، میانه می‌نامند.
• تحریم جامع: تحریم‌های گسترده مالی و تجاری (مثلاً محاصره علیه عراق و صربستان) بایکوت جامع است. اگر چه، گاهی ترکیبی از تحریم‌های میانه (مثل محدودیت‌های صادراتی آمریکا علیه شوروری سابق و اروپای شرقی در طول جنگ سرد) یک تحریم جامع است.
1-3-2- انواع تحریم از لحاظ تعداد کشورهای فرستنده
از لحاظ تعداد کشورهای فرستنده، تحریم را به سه نوع تقسیم‌بندی می‌کنند:
• تحریم یک‌جانبه: تحریمی است که فقط از طرف یک کشور علیه کشور هدف وضع می‌گردد. از دیدگاه تاریخی، این نوع تحریم دارای پیشینه‌ای ضعیف در دستیابی به اهداف امنیت ملی و دیگر خواست‌های سیاست خارجی می‌باشد.
• تحریم چندجانبه: تحریمی که در اعمال آن بیش‌تر از یک کشور سهیم است. در مقایسه با تحریم یک‌جانبه، تحریم چندجانبه، بار مالی و تجاری شدیدی را به کشور هدف برای تغییر سیاست مورد اعتراض وارد می‌سازد. چراکه کشور هدف امکان یافتن جانشین برای کم‌کردن زیان اقتصادی را ندارد. همچنین بخش بزرگی از تولید ناخالص ملی این کشور به واسطه نیاز به مراودات تجاری و سرمایه‌گذاری بین‌المللی تحت تاثیر تحریم واقع خواهد شد.

1-3-3- انواع تحریم از لحاظ اقتصادی یا غیراقتصادی
• تحریم غیراقتصادی: این نوع تحریم بر مبنای بی‌توجهی به اعتبار و حق کشور هدف در صحنهٔ بین‌المللی می‌باشد.
• تحریم اقتصادی: هر قیدی که به وسیله کشور فرستنده بر تجارت و سرمایه گذاری بین‌المللی کشور هدف، در راستای وادار ساختن تغییر سیاستی وضع شود، تحریم اقتصادی نام دارد.[2]
2- خود تحریمی
در کنار تمامی این تحریم های اعمالی از خارج نوع دیگری از تحریم ها نیز هستند که توسط خود ما و در نتیجه قصور در عملکردهایمان است که به جرات می توان اثرات ناشی از آن را در بسیاری موارد بیش از تحریم های خارجی نام برد.در ادامه این مقاله در صدد آن هستیم که بابرشمردن برخی جوانب عمده این مصیبت‌های خود وارده گامی در جهت روشن شدن زوایای متفاوت این چالش در بخش‌های متفاوت صنعت بالاخص صنعت نفت و گاز برداشته وبا اشاره به این مشکلات مسیری در جهت برطرف ساختن این موانع مشخص گردد.
2-1- گمرک
یکی از موارد مهمی که در بحث تحریم داخلی(خودتحریمی) می توان از آن به عنوان نمونه نام برد، گذرگاه های گمرکی در کشور می باشند. اگر چه کشور عزیزمان در زمینه های مهمی در صنعت نفت خودکفا شده است؛  اما بی شک همچنان کالاهایی وجود دارند که تکنولوژی ساخت آنها و گاهی لیسانس ساختشان  در اختیار شرکت هایی خاص در دنیا بوده و می باشد. از سوی دیگر  با توجه شرایط تحریم های خارجی که دول غربی بر ایران اعمال می کنند، ورود چنین کالاهای خاص با مشکلات و محدودیت های فراوانی مواجه خواهد بود. اگر چه ورود چنین کالاهای غیربومی و ضروری صنعت نفت به کشور  با دشواری همراه می باشد، اما به ترفندهای مختلف بارها توسط شرکت های واسطه و یا شیوه هایی خاص (به اصطلاح دور زدن تحریم)، تا مرزهای داخلی کشور وارد شده اند؛ اما در داخل مبادی ورودی به کشور (گمرک های مرزی) به دلایل قانونی اما دست و پاگیر در شرایط فعلی، اجازه ورود نیافته و یا ماهها و پس از رایزنی های فراوان وارد کشور شده اند، این در حالی است که حتی عدم استفاده از تعداد زیادی از این کالاها  در زمان مشخص می تواند خود زیان های دیگری نیز بر صنعت نفت تحمیل نماید. به عنوان مثال می توان گفت  توربین ها و کمپرسورهای پیشرفته ای که در واحد های بهره برداری  و یا تقویت فشار در مناطق نفتخیز جنوب مورد استفاده قرار می گیرند، به عنوان کالاهای ضروری که گاهی اوقات ساخت آنها در کشور به راحتی امکان پذیر نیست، اگر در زمان لازم تامین نشوند، می توانند موجب توقف فعالیت واحد بهره برداری شده و تولید نفت و بالتبع آن توقف ارسال نفت جهت صادرات و یا مصرف داخل را منجر شوند. جالب این که کالاهای فوق می توانند توسط واسطه ها از کشورهای تحریم کننده تا گمرک مرزی ایران  حمل شوند، اما در خود گمرک ایران به دلایلی خاص (مثلا آمریکایی بودن کالا و یا عدم وجود مجوزهای دست وپاگیر جهت ورود به کشور)  بیش از زمان ارسال از کشور مبدا به ایران، خوابانیده می شوند. در این زمینه همواره بین گمرک و شرکت ملی نفت ایران اختلاف هایی درباره کالاهایی که به صورت ورود موقت وارد شده بودند، وجود داشته است.
این خود لزوم تغییر قانون های گمرکی برای ورود چنین کالاهایی و یا  لزوم تشکیل گمرک اختصاصی کالاهای وارداتی وزارت نفت را گوشزد می کند. البته خوشبختانه از سوی اداره گمرک با وزارت نفت توافق هایی صورت گرفته و هم اکنون کارگروه مشترکی در حال بررسی و نحوه تشکیل این گمرک جهت شتاب بخشیدن به روند ترخیص کالاست می باشد.
2-2- عدم توسعه به موقع میادین مشترک
یکی دیگر از مواردی که از آن به نوعی به عنوان خودتحریمی می توان یاد کرد، عدم اتکا به توان داخلی جهت توسعه بسیاری از میادین میادین و مخصوصا میادین مشترک نفتی و گازی لااقل در حوزه  خشکی می باشد. تجربه بیش از صدسال کشف نفت در ایران و تجربه توسعه بیش از 40 میدان نفتی و گازی بعد از انقلاب توسط نیروهای بومی در کشور و بدون بهره گیری از توان و حتی مشاوره شرکت های غربی خود حاکی از این است که استفاده از توان داخلی می تواند علاوه بر ایجاد اعتماد بالاتر در توسعه میادین، موارد پراهمیت در تولید صیانتی را نیز بهتر اجرایی کند. لازم به ذکر است ایران حدود 28 میدان نفتی  و گازی مشترک با کشورهای همسایه داراست که توسعه بسیاری از آنها اگرچه از سمت طرف رقیب اجرایی شده اما کشورمان هنوز فعالیت عملی برای توسعه آن صورت نداده است[3]. از سوی دیگر با توجه به این که در توسعه میادین مشترک قانون حقوقی خاصی بین طرفین ذی حق در استفاده از ذخیره میدان وجود ندارد، لذا عدم برداشت به موقع و سریع توسط هر کدام از طرفین (البته با توجه به جوانب تولید صیانتی) می تواند حق آن کشور را به نوعی ضایع سازد. لذا مناسب می بود عملیات توسعه میادین مشترک بسیار زودتر از زمان فعلی و با اتکا به توان داخلی و بدون انجام تشریفات شروع می شد. امری که خوشبختانه اخیرا شتاب بیشتری به خود گرفته است.

2-3- عدم ایجاد شرایط مناسب برای بازگشت نخبگان و ماندگاری نیروهای متخصص و نخبه موجود
بی شک یکی از پتانسیل های بالقوه در جامعه ایران وجود نخبگانی است که در زمینه های مختلف در کشور اثر گذار بوده اند.هر جا از توان و نیروی جوانی به همراه تعهد و  تخصص جوانان بهره گرفته شده، برکات فراوانی برای کشور به ارمغان داشته است. از سوی دیگر بنا به اقتضای زمان و فتح دروازه های علمی در جهان،  بسیاری از نخبگان جهت تحصیل علم در مقاطع بالای تحصیلی به کشورهای مختلف مهاجرت کرده و متاسفانه بسیاری از آنان پس از اتمام تحصیل رغبتی برای بازگشت به کشور را ندارند.این در حالی است که اگر با رویکردی صحیح شرایط برای بازگشت و جذب سریع و مطمئن چنین افرادی در کشور مجددا فراهم شود و از توان علمی و به روز شده آنها استفاده گردد، مطمئنا خود می تواند به بومی سازی بسیاری تکنولوژی ها  و فناوری های مورد نیاز کشور در زمینه های مختلف کمک شایانی کند. در صنعت عظیم نفت و گاز علاوه بر هجرت بسیاری نخبگان جوان به کشورهای دیگر و عدم تمیالشان در بازگشت به کشور( هم به دلیل برخورهای نامعقول  عده ای و هم به دلیل عدم روشنگری خود نخبگان)، تا حد زیادی شرایط برای ماندگاری بسیاری از افراد با تجربه و نخبه در داخل کشور نیز به کمال و تمام فراهم نمی گردد. به عبارت بهتر رضایت شغلی تا حدود زیادی از صنعت نفت رخت بربسته و نیاز به بازنگری دارد. با توجه به پیچیدگی اکثر مخازن نفتی ایران  حداقل در حوزه توسعه بالادستی صنعت نفت(توسعه مخازن کربناته شکافدار- لازم به ذکر است حدود 90 درصد تولید نفت کشور از این نوع مخازن پیچیده و با توان نیروهای داخلی تولید می شود.) و توان داخلی توسعه چنین مخازنی، بی شک صنعت نفت در دنیا به چنین توانی چشم دوخته و به راحتی می تواند با پیشنهادهای به اصطلاح زرق و برق دار، بسیاری از نیروهای متخصص را از کشور خارج سازد. واژه "شکارچی‌کار  " که به طور معمول در صنعت نفت دنیا استفاده می شود، خود گواهی بر این موضوع می باشد که عدم توجه به بازگشت نخبگان و همچنین بی توجهی به فراهم نمودن شرایط جهت ماندگاری نیروی متخصص موجود، می تواند صدها بار خطرناکتر از تحریم های خارجی باشد.

2-4- عدم باور قلبی در استفاده از تبدیل تهدید های حاصل از تحریم به فرصت و جبران عقب‌ماندگی‌ها
با توجه به ضعف تکنولوژیکی و علمی در طی قرون گذشته علی رغم سابقه بیش از صد ساله صنعت نفت در کشور؛ عقب ماندگی ما در این عرصه نسبت به بسیاری ازکشور‌های فعال در موارد فوق بیشتر است.  این که کشورمان با سابقه طولانی در این صنعت مادر  و شاه‌راه اصلی و اساسی اقتصاد،  خود چرا این گونه دچار عقب ماندگی است خود مبحثی طولانی است. اما با علم به تمامی این عقب ماندگی‌ها از کنار نبود مدیرانی با دید راهبردی و جامع نگر در طول این سالیان متمادی نباید به سادگی گذشت. منافع شخصی،  چنین مدیرانی را بر این واداشته تا در مقاطعی که امکان بومی سازی تکنولوژی‌های اساسی صنعت وجود داشته است،  با روی آوردن به مصرف‌گرایی مطلق از فناوری های روز، علاوه بر تحمیل هزینه‌های سنگین سیاسی و اقتصادی در شرایط تحریم امروزی، راه را برای تولید ثروت از طریق بومی سازی چنین تکنولوژی‌هایی نگشایند. راهی که بسیاری از جوامع هم طراز ما در دوران غفلت ما پیش گرفته و امروز دارای سهمی در فضای رقابتی با کشورهای قدرتمند می باشند.
حقیقت تعامل  با  جوامع دارای تکنولوژی های پیشرفته به منظور بومی سازی تکنولوژی برکسی پوشیده نیست؛ اما  در شرایط امروزی،  که  کشورمان ظالمانه با تحریم  تکنولوژی های مورد نیاز مواجه است، اهتمام جدی به توان نیروهایی موجود داخلی در تمامی بخش‌های صنعت باید صورت پذیرد، چرا که در غیر این صورت مشکلات فراوانی در این زمینه به وجود خواهد آمد. 
2-5- عدم مشارکت و دید یکپارچه بین صنایع مختلف کشور به منظور خودکفایی در تکنولوژی های تحریمی
یکی دیگر از مواردی که باید در زمان تحریم های خارجی آن را مدنظر داشته و عدم توجه به آن نیز از مصداق های خودتحریمی محسوب می شود،  عدم توجه به مشارکت و دید یکپارچه و در یک کلام عدم ایجاد  هم افزایی بین صنایع مختلف کشور  به منظور خنثی سازی مشکلات ناشی از تحریم های خارجی می باشد. به طور مثال صنعت نفت در ساخت بسیاری از کالاهای خود،  نیازمند استفاده از دانش به‌روز در مباحث متالورژی می باشد که در این مورد می توان از توان صنعتی کشور در این حوزه در بخش‌های نظامی استفاده نمود. به عنوان مثال دیگر می توان از دانش موجود در صنایعی همچون برق و مکانیک و فیزیک  به منظور تامین و بومی سازی بسیاری از فناوری های مورد نیاز صنعت نفت بهره برد. بی شک عدم توجه به چنین توانی خسارت های جبران ناپذیری را می تواند به همراه داشته باشد.
از سوی دیگر مواردی همچون نگاه  غیر واقع بینانه کارفرمایان به بحث تامین کالا، عدم تسهیل در اخذ ضمانت نامه های بانکی،  تحمیل استانداردهای فراتر از لزوم و شرح کار قرارداد به پیمانکاران   نیز هر کدام به نحوی از مصادیق تحریم داخلی محسوب می شوند که توضیحات خاص خود را می طلبد و توضیح آن خارج از بحث فوق می باشد[4].
3- راهکارهای مقابله
با توجه به موارد ذکر شده در بالا می توان گفت عدم توجه به مقوله خود تحریمی خود ممکن است تحمیل خساراتی به مراتب سنگین تر از تحریم های خارجی را در بر داشته باشد. مهمترین راهکارهای پیشنهادی در جهت حل این معضل می تواند به قرار زیر باشد:
1) ایجاد و توسعه ارتباطات و همکاریهای اثربخش و راهگشا بین بخش علمی (دانشگاه‌ها، مراکز علمی و پژوهشی) و بخش صنعتی (بویژه بخش انرژی و صنایع نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی) به منظور جلوگیری از خروج نخبگان
2) آینده پژوهشی و آینده‌نگری علمی و تهیه نقشه راه جامع صنعت نفت کشور در زمینه بومی سازی فناوری های مورد نیاز
3) توجه بیش از پیش عده ای از مدیران به منافع ملی و کنار گذاشتن منافع شخصی
4) ایجاد همگرایی،‌ همسویی، همکاری و یکپارچگی و توسعه و ساماندهی ارتباطات و تعاملات اثربخش و یکپارچه بین بخش علمی و بخش صنعتی کشوردر بخش انرژی و بویژه ایجاد هم‌افزایی در زمینه تامین و بومی سازی تکنولوژی های مورد نیاز
5) طراحی و بازآرایی نظام ملی پژوهش، فناوری و نوآوری و عملیاتی نمودن آن‌ها به‌ویژه در بخش انرژی و صنایع نفت، گاز، ‌پالایش و پتروشیمی
4- نتیجه گیری
بر اساس آنچه در این مقاله ذکر شد می توان گفت در شرایط حال حاضر که فشارهای دولت های غربی بر کشور افزوده می شود، متاسفانه علاوه بر تحریم های خارجی، تحریم داخلی و به عبارت بهتر خودتحریمی نیز مقوله ای است که در صورت برطرف نشدن،  مشکلاتی چه بسا فراواتن تر از تحریم های خارجی متوجه کشور خواهد کرد. وجود قانون های دست و پاگیر در  ورودی کالا به کشور، عدم ایجاد شرایط مناسب جهت بازگشت نخبگان و جلوگیری از خروج متخصصان فعلی، عدم وجود دید یکپارچه سیستمی بین صنایع مختلف کشور جهت بومی سازی کالا ها و تکنولوژی های موردنیاز همگی از مصداق های بارزخودتحریمی به حساب می آیند. بی شک جهت حل چنین معضلی از یک سو مجلس و از سوی دیگر دولت و قوه قضاییه و سایر قوای اجرایی و دست اندر کار باید با تدوین راهکارهای مناسب، بهترین شیوه را در چنین شرایطی اتخاذ کرده و با حرکت جهاد گونه خود موجبات بی اثر شدن تحریم ها را بهتربه رخ جهانیان بنمایانند.

مراجع
 
[1] BP Statistical Review of World Energy June 2010
 [2] http://hep.glp.net/c/document_library/get_file?folderId=75638&name=DLFE-7102.pdf
[3] http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1360901
]4[ مصاحبه های انجام شده در اولین کنفرانس نقش مدیریت و توسعه علم و فناوری در استقلال صنعتی کشور- خرداد 90- تهران- دانشگاه صنعتی امیرکبیر

ضرورت‌های احداث سریع خط آهن ورزقان  قیمت نفت و ارزش کل ذخایر نفت ایران یک سوم می شود  میزان مصرف انرژی در ساختمان سردترین کشورها به ازای هر متر مکعب فضا ۱۲۰ و ایران ۵۸۰کیلو وات ساعت است  انرژی برق باید جایگزین مصارف گاز در بخش خانگی شود  فرآیند کاهش تولید پارس جنوبی آغاز شده و هر سال سرعت خواهد گرفت