ایران نزدیک به ۱۵۷میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت خام جهان را به خود اختصاص می‌دهد که این رقم حدود ۱۰درصد کل ذخایر نفت دنیاست. این میزان از منابع هیدروکربوری می‌تواند موتور محرکی برای نوسازی زیرساخت‌های اقتصادی کشور باشد، اما مسئله اینجاست که هم‌اکنون ایران توان برداشت تمام این ذخایر خدادادی را ندارد.

باید اشاره داشت، درحالیکه بیش از نیمی از ذخایر نفت‌خام جهان تاکنون برداشت شده، پس از ۱۱۰سال ایران تنها کمی بیشتر از یک‌سوم ذخایر نفت خود را برداشت کرده، به عبارت دیگر ایران در طول نیم قرن گذشته روزانه به‌طور میانگین نتوانسته بیشتر از ۴میلیون بشکه نفت تولید داشته باشد و این در شرایطی است که پیش‌بینی می‌شود تا ۳۰سال آینده تقاضای نفت‌خام کاهش یابد.

بر اساس گزارش های آماری سالانه شرکت بی‌پی، ایران در سال ۲۰۲۲با ۱۵۶میلیارد بشکه نفت درجا (۹درصد منابع نفت جهان) پس از ونزوئلا، عربستان و کانادا مقام چهارمین دارنده ذخایر نفت جهان را به خود اختصاص داده، اما با تولید هشت درصد نفت خام جهان، ایران مقام هشتم در بخش تولیدکنندگان را به خود تخصیص داده است.

بر اساس نمودارهای موجود در آمارهای مؤسسه‌های آینده‌پژوهی شرکت‌های بزرگ جهان همچون مکنزی، شورون، بی‌پی و توتال تا سال ۲۰۵۰میلادی تقاضای نفت خام کاهش خواهد یافت، به عبارت دیگر ما در آینده مخازنی خواهیم داشت که هیچ‌وقت از آنها برداشت نخواهد شد و متروکه می‌شوند. همچنین بر اساس تازه‌ترین گزارش‌های اوپک، سهم سوخت‌های فسیلی نسبت به سال‌های اخیر دو درصد کاهش یافته است و این روند ادامه خواهد داشت.

نفت خام تولیدی هم‌اکنون ۱۳درصد در بخش پتروشیمی، ۳۰درصد در بخش خانگی، تجاری و کشاورزی و ۶۰درصد در بخش حمل‌ونقل مصرف می‌شود، از این رو با توجه به رشد صنعت برقی‌سازی در بخش حمل‌ونقل شاهد کاهش مصرف نفت خام در آینده خواهیم بود، به‌طوری که بر اساس پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۵۰میلادی بیش از نیمی از خودروهای در حال حرکت در جهان برقی خواهند بود.

همچنین بر اساس تازه‌ترین گزارش آژانس انرژی‌های تجدیدپذیر جهان هم‌اکنون سهم انرژی خورشیدی و بادی در جهان ۱۷درصد است که این رقم در سال ۲۰۵۰به ۷۰درصد می‌رسد. استقبال جهان از انرژی‌های نو الزاماً به‌دلیل مسائل محیط زیستی نیست، بلکه تولید انرژی‌های نو نسبت به انرژی‌های فسیلی سود بیشتری برای شرکت‌ها و مؤسسه‌های مالی جهان دارد،

با این وجود،رضا دهقان مدیر امور توسعه و مهندسی شرکت ملی نفت ایران بر این باور است که به هیچ عنوان دوران نفت خام به پایان نرسیده و همچنان از این حامل انرژی استقبال خوبی در دنیا می‌شود.

به گفته وی، هم‌اکنون بیش از ۵۰درصد نفت دنیا در آمریکا، روسیه، عربستان، کانادا و چین تولید می‌شود. این کشورها همچون چین با این روندی که نفت تولید می‌کنند، سرانجام دو تا چهار دهه آینده منابع نفتی شان پایان می‌یابد و به‌طور حتم برای پس از آن، از هم‌اکنون به فکر سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های نو هستند.

مدیر امور توسعه و مهندسی شرکت ملی نفت ایران

می افزاید: بر اساس تازه‌ترین گزارش بررسی آماری سالانه بی پی، همچنین اوج مصرف گاز حداقل دو تا سه دهه پس از اوج مصرف نفت در آینده (۲۰۵۰) خواهد بود.

وی با تأکید بر اینکه تا چند دهه آینده تقاضای مصرف سوخت‌های فسیلی به‌ویژه نفت خام کاهش خواهد یافت، اظهار می دارد: هم‌اکنون باید بر شدت تولید از مخازن نفت خام سبک و مشترک بیفزایم و اگر قرار است در دهه‌های آینده نفت در مخازن باقی بماند و تولید نشود بهتر است آن نفت، نفت گران و سنگین (هزینه بالای توسعه) باشد. از سوی دیگر باید استفاده از روش‌های فناورانه در مخازن نفت و گاز، ایجاد جذابیت‌های سرمایه‌گذاری، بازنگری در قوانین و مقررات دست و پاگیر در دستور کار قرار گیرد.

میانگین ضریب برداشت از مخازن نفتی

به گفته کریم زبیدی مدیر برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران،هم ‌اکنون میانگین برداشت از چاه‌های نفت و گاز در کشور به‌ترتیب در بخش نفت روزانه ۱۵۰۰بشکه و در بخش گاز روزانه یک میلیون و ۵۰۰هزار مترمکعب است.به عبارت دیگر، در حال حاضر میانگین ضریب برداشت از مخازن نفتی یا همان ضریب بازیافت نفت خام کشور حدود ۴ر۲۳درصد است.

ضریب بازیافت یعنی درصدی از نفت یک مخزن نفتی که به‌صورت طبیعی قابل استخراج است. به عبارتی دیگر هم‌اکنون از هر ۱۰۰بشکه نفت خام ایران تنها حدود ۲۳بشکه قابل برداشت است و ۷۷بشکه برای همیشه زیر خاک می‌ماند. ضمن آنکه بسیاری از میدان‌های فعال نفتی ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارند و هر سال نه‌تنها از مقدار تولید آنها کاسته می‌شود، بلکه توقف سرمایه‌گذاری در بخش ضریب بازیافت، میزان ذخایر قابل استخراج آنها را هم کاهش می‌دهد و در صورت غفلت، در سال‌های آینده میانگین ضریب بازیافت حتی کمتر از ۴ر۲۳درصد می‌رسد.

از این رو، افزایش ضریب بازیافت نفت خام در صنعت نفت ایران یک الزام است و هر صدم درصد افزایش آن اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا به ثروت کشور و حجم نفت قابل برداشت از مخازن کمک می‌کند.

در عین حال باید گفت، همچنین توجه به این مسئله می‌تواند قدرت ما را در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) افزایش دهد و هم به لحاظ راهبردی جایگاه ما را در دنیا ارتقا ببخشد، اما با توجه به اینکه عمده مخازن نفت خام کشور در طول سال‌ها شاهد افت فشار شده‌اند و نیروی طبیعی موجود در این مخازن برای تولید کافی نیست، استفاده از روش‌های ازدیاد برداشت برای مخازن کشور ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

مدیر برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت می گوید: در دهه ۵۰شمسی تولید نفت خام ایران از میدان‌های جوان روزانه فراتر از ۶میلیون و ۲۰۰هزار بشکه بود، امروز ایران بار دیگر با تکیه بر میدان‌های توسعه‌نیافته خود که تاکنون برداشتی از آنها نشده است، می‌تواند تولید خود را با سرمایه‌گذاری و فناوری روزآمد در میدان‌های قدیمی به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش دهد.

وی با اشاره به دلایل کاهش تولید از میدان‌های نفتی و گازی کشور اضافه می کند: نبود شناخت آناتومی و ظرفیت مخازن، تخلیه طبیعی، استفاده نکردن از روش‌های ازدیاد برداشت و استفاده ناصحیح و بهنگام از روش‌های چاه‌محور از جمله دلایل کاهش تولید از میدان‌های نفتی و گازی کشور است.

افزایش برداشت از مخازن با فناوری‌های روزآمد

زیبدی با بیان اینکه اینکه نفت و گاز ثروت کشور است و باید برای افزایش برداشت از مخازن سرمایه‌گذاری در صنعت نفت افزایش یابد، تصریح می کند: هم‌اکنون با استفاده از فناوری‌های روزآمد، می‌توان به‌راحتی تولید نفت و گاز از میدان‌های نفتی و گازی کشور را ۱۵تا ۴۰درصد افزایش داد.

از این رو شرکت ملی نفت ایران با هدف افزایش بهره‌دهی چاه‌های نفت و گاز و به تبع افزایش ذخایر برای نخستین بار در صنعت نفت نسبت به راه‌اندازی یک مرکز مدرن ازدیاد برداشت در استان خوزستان و در شهرستان اهواز اقدام کرده است. محسن خجسته‌مهر مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در این زمینه می گوید: این اقدام همسو با تقویت و توسعه فعالیت‌های آزمایشگاهی و تحقیقاتی مربوط به مباحث ازدیاد برداشت (IORو EOR) در سطح شرکت ملی نفت ایران عملیاتی شده و گامی در جهت ارتقای بخش بالادستی صنعت نفت است.

کارشناسان بر این باورند که راه‌اندازی این مرکز، علاوه بر انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی و تحقیقاتی موجب برقراری ارتباطات گسترده و کاربردی بین پژوهشگران دانشگاهی و بخش‌های عملیاتی صنعت نفت می‌شود که نتیجه آن در نهایت تولید ثروت برای صنعت نفت، دانشگاه‌ها و کل کشور خواهد بود.

در این باره، ابوذر شریفی مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت هم معتقد است که مرکز مدرن ازدیاد برداشت در اهواز می‌تواند عقب‌ماندگی‌های تاریخی را تا حد امکان رفع کند و در توسعه میدان‌های غرب کارون بیش از پیش کمک‌کننده باشد

بایدخاطرنشان کرد: طبق اعلام وزارت نفت، پیچیدگی ساختار مخازن ایران و نبود سرمایه‌گذاری مناسب در توسعه میدان‌های نفتی کشور دو عامل مهم در کاهش تولید نفت ایران به‌ویژه در سال‌های اخیر بوده‌اند، به‌طوری که هم‌اکنون شاهد کاهش طبیعی تولید نفت از میدان‌های خشکی و فراساحل کشور هستیم، از این رو در صورت توجه نکردن به مقوله ازدیاد برداشت نفت، تبعات منفی ناشی از این کاهش تولید تا سال‌ها دامنگیر صنعت نفت و در نتیجه اقتصاد کشور خواهد بود.

ضرورت سرمایه گذاری برای افزایش ضریب بازیافت

ناگفته نماند: اگرچه میانگین ضریب بازیافت نفت خام میدان‌های ایران حدود ۴ر۲۳ درصد است، اما شرایط بعضی از میدان‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری جدی‌تر است. از جمله در میدان‌های نفتی غرب کارون که ضریب بازیافت زیر ۱۰درصد است. البته ویژگی‌های سنگ و سیال و رفتار مخزن در میزان ضریب بازیافت و روش ازدیاد آن مؤثر است، اما منطقی نیست که بیش از ۹۰درصد از نفت این میدان‌ها برای همیشه زیرزمین بماند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در بسیاری از کشورهای تولیدکننده نفت‌خام جهان، به واسطه سرمایه‌گذاری در این زمینه، به ارقام بالاتری از ضریب بازیافت دست یافته‌اند. از جمله میدان “قوار” عربستان که در سال‌های اخیر ضریب بازیافت مخزن به ۵۰درصد رسیده و اکنون هم با طرح‌ها و فناوری‌های مدرن‌تر، این کشور در تلاش است ضریب بازیافت میدان را به ۷۰درصد افزایش دهد.

در این باره همچنین مدیر نظارت بر تولید نفت و گاز شرکت ملی نفت ایران با تأکید بر اینکه میدان‌های بزرگ نفت و گاز کشور در نیمه دوم عمر خود قرار دارند، از وجود وجود ۶۰۰تا ۷۰۰چاه کم‌بازده در صنعت نفت خبر داده و اظهار می دارد: هم‌اکنون استفاده از روش ازدیاد برداشت از چاه‌های نفت و گاز اهمیت بالایی برای رسیدن به اهداف موجود در چشم‌انداز دارد.

هرمز قلاوند تصریح می کند: روش‌های فرازآوری مصنوعی، پمپ‌های تسمه‌ای، حفاری‌های افقی، ایجاد انگیزش با اسیدکاری در چاه‌های نفت و گاز و تزریق مواد شیمیایی و نانوپایه از روش‌های معمول برای افزایش برداشت نفت و گاز دنیا به‌شمار می‌رود. وی با بیان اینکه کنفرانس‌های علمی و همکاری نزدیک با دانشگاه‌های کشور و دیگر مراکز علمی باعث حل مسائل و مشکلات افزایش تولید نفت و گاز می‌شود، می افزاید: تلاش می‌شود در پروژه‌های افزایش بهره‌دهی چاه‌های نفت و گاز کشور از همه توان مرکز دانش‌بنیان و تحقیقات داخل و خارج نفت بهره گرفته شود.

معاون امور مهندسی و پژوهش و فناوری وزیر نفت هم با بیان اینکه از متخصصان انتظار می‌رود با به‌کارگیری روش‌های نوین افزایش ضریب بهره‌دهی چاه‌های موجود را فراهم آورند، می گوید: در طرح احیای چاه‌های کم‌بازده یکی از مزایای مهم آن استفاده از ظرفیت دانش‌بنیان‌ها و سرمایه انسانی کارآمد در زیست‌بوم فناوری و نوآوری صنعت نفت برای حل چالش‌های واقعی است. وحیدرضا زیدی‌فر با بیان اینکه افزایش بهره‌وری در حوزه تولید در صنعت نفت شامل افزایش ضریب بهره‌دهی چاه‌های موجود در مخازن، افزایش ضریب بازیافت در میدان‌های مستقل، افزایش ارزش‌افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز و افزایش حداکثری تولید نفت و گاز از میدان‌های مشترک با تأکید بر برداشت صیانتی است که در این بین موضوع افزایش تولید و ضریب بهره‌دهی چاه‌های نفت و گاز اهمیتی ویژه‌ دارد، ادامه می دهد: با توجه به عمر مخازن کشور، میانگین سرعت تولید طبیعی هیدروکربن از مخازن مناطق خشکی و دریایی در حال کاهش است و باید راهکارهایی برای حفظ سطح تولید در نظر گرفت و برای حفظ سطح تولید یا باید سالانه تعدادی چاه تازه حفر شود که این کار نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است یا باید تولید از چاه‌های موجود بهینه‌تر شود که این موضوع جذاب‌تر و زودبازده‌تر است.

به گفته وی، از متخصصان انتظار می‌رود با به‌کارگیری روش‌های نوین و کاربردی موجبات افزایش ضریب بهره‌دهی چاه‌های موجود را فراهم آورند. در همین زمینه «طرح احیای چاه‌های کم‌بازده با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان» یکی از پروژه‌های مهمی به‌شمار می‌رود که از سوی وزارت نفت در دستور کار قرار گرفته است. یکی از مزایای مهم این طرح استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و نیروی انسانی کارآمد و آموزش‌دیده در این بخش از زیست‌بوم فناوری و نوآوری صنعت نفت برای حل چالش‌های اساسی و واقعی صنعت نفت است.

معاون امور مهندسی و پژوهش و فناوری وزیر نفت اظهار می دارد: بنا بر گزارش‌های منتشرشده در بعضی از کشورها یا شرکت‌ها هم طرح‌های مشابه با «احیای چاه‌های کم‌بازده» اجرا شده که نتایجی قابل قبول به همراه داشته و به افزایش تولید نفت و گاز منجر شده و در عین حال برای شرکت‌های درگیر هم از منظر اقتصادی به‌طور کامل جذاب بوده است. اینجا هم پیش‌بینی می‌شود در صورت اجرای موفقیت‌آمیز این طرح، سالانه حجمی قابل‌ملاحظه‌ به ظرفیت تولید نفت کشور اضافه شود.

مدیرعامل شرکت نفت و گاز اروندان هم از سرمایه‌گذاری ناکافی در صنعت نفت و نزدیک شدن به نیمه دوم عمر مخازن کشور، به‌عنوان هشداری برای انجام اقدام‌های جدی‌تر در افزایش ضریب برداشت از مخازن نفتی و گازی یاد کرده و می گوید: هر یک درصد افزایش ضریب برداشت از مخازن، می‌تواند نزدیک به ۴۰۰میلیارد دلار ثروت‌آفرینی برای کشور حاصل کند. به گفته عبدالله عذاری اهوازی، از میان روش‌های مخزن محور، تأسیسات محور و چاه محور که به منظور افزایش ضریب برداشت به کار می‌آید، روش چاه‌محور به علت صرف زمان و هزینه بسیار کمتر مورد توجه قرار دارد. در تحقق این اهداف و حصول حداکثر نتیجه، راهبرد درست اتخاذ شده شرکت ملی نفت ایران، به میدان آوردن دانشگاه‌ها و مراکز و شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی است. همچنین علیرضا مهدی‌زاده مدیرعامل شرکت نفت فلات قاره ایران هم می گوید: در سال ‌های اخیر به‌کارگیری روش‌های ازدیاد برداشت کمتر مورد توجه بوده که با پیگیری مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، این فعالیت‌ها دوباره احیا شده و امید می‌رود به‌زودی شاهد اثرگذاری آن در میزان بازدهی و تولید چاه‌های نفتی و گازی کشور باشیم.

سرویس اقتصادی