فرهاد نبگاني: دانشجوي كارشناسي ارشد مطالعات اروپاـ دانشگاه خوارزمي

مقدمه

انديشكده روابط بين الملل:   امروزه يكي از سياستهاي اتخاذي انرژي از سوي اتحاديه اروپا در كنار حفظ جريان انرژي به قاره سبز و تامين امنيت انتقال انرژي، سياست متنوع سازي عرضه كنندگان انرژي در پس از تنشهاي مكرر روسيه و اوكراين است. در واقع، تقريباً 90% از نيازهاي نفتي اتحاديه و 70% از گاز از طريق واردات تامين مي شود. وجود منابع قابل اتكاء و مقرون به صرفه انرژي براي اقتصاد اروپا حياتي است. در اين راستا، گاز بيشتر يك چالش است، زيرا معمولاً بايد از طريق خط لوله انتقال داده شود. بنابراين نگارنده بنا دارد ضمن معرفي پروژه هاي انتقال گاز به كشورهاي اروپايي، پيامدها و چالشهاي آنها را مورد تحليل و بررسي قرار دهد.

ـ آسياي مركزي و قفقاز

روسيه يكي از كشورهايي است كه روابط دشواري را با اتحاديه اروپا دارد. وابستگي كشورهاي اروپايي به واردات گاز از روسيه در دهه هاي اخير شايد اصلي ترين نقطه آسيب پذيري خارجي اتحاديه اروپا باشد كه باعث تضعيف موقعيت آن در برابر كشورهاي عرضه كننده مانند روسيه شده است. حدود يك سوم كل گاز طبيعي مصرفي در اتحاديه اروپا از روسيه تامين مي شود. در دوران اتحاد جماهير شوروي 80% گاز طبيعي از طريق خط لوله Brother stream و با عبور از خاك اوكراين به اروپا انتقال مي يافت. پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، تنشهاي مكرر بين روسيه و اوكراين منجر به جستجو مسيرهاي جايگزين در شمال و جنوب براي دور زدن اوكراين و انتقال گاز از طريق اين مسيرها به اروپا از سوي مسكو دنبال شد. در شمال دو پروژه Nord stream1, Nord stream2 و همچنين خط لوله Yamal از سوي روسيه دنبال شد. پروژه خط لوله نورد استريم 1و2 با عبور از درياي بالتيك به آلمان مي رسد؛ همچنين پروژه خط لوله يامال ـ اروپا با عبور از كشورهاي بلاروس و لهستان به به آلمان و سپس از آنجا به كشورهاي اروپايي تزريق مي شود. ظرفيت تزريق خطوط لوله گاز روسيه به اروپا به ترتيب؛ نورداستريم 1و2 در مجموع 110ميليارد متر مكعب در سال(درصورت فعال شدن نورد2) و خط يامال ـ اروپا 9/32 ميليارد متر مكعب است. (www.Gazprom.com)

جديدترين تحليل ها و دوره هاي تخصصي را در كانال تلگرامي انديشكده روابط بين الملل دنبال كنيد. (كليك كنيد)

جديدترين تحليل ها و دوره هاي تخصصي را در كانال اينستاگرامي انديشكده روابط بين الملل دنبال كنيد. (كليك كنيد)

در واقع، پروژه متوقف شده نورد استريم2 كه فقط 160 كيلومتر لوله گذاري آن تا رسيدن به اروپا از آن باقي مانده است با دو چالش عمده مواجه است؛ نخست، تحريمهاي اعمالي عليه شركتهاي دخيل در پروژه از سوي ايالات متحده آمريكا در زمان رياست جمهوري دونالد ترامپ و همراهي مخالفان وابسته شدن به انرژي روسيه مانند اوكراين و لهستان با اين امر، در كنار حاميان اين پروژه مانند آلمان، سبب دوگانه انگاري در اتخاذ يك موضع منسجم از سوي بروكسل شده است. دوم، تاييد مسمويت الكسي ناوالني، يكي از رهبران اپوزسيون مخالف پوتين رئيس جمهور روسيه از سوي آلمان منجر به تجديدنظر در حمايت آلمان از اين پروژه شده است؛ همچنين مقامات اين كشور حل موضوع پروژه نورد استريم2 را به شفاف سازي مسكو در خصوص چگونگي مسمويت آقاي ناوالني مشروط مي داند. بنابراين بنظر مي رسد اين دو چالش مقطعي خواهد بود، تامين منافع آلمان از طريق اين خط لوله و حمايت تلويحي مقامات اين كشور از آن در كنار روي كار آمدن دموكراتها در كاخ سفيد در سال 2020، دو دليلي است كه مي توان در اين خصوص ذكر كرد.

اما در جريان انتقال جنوبي مدنظر روسيه اوضاع بسيار پيچيده است. در سال 2003، مسكو و آنكارا خط لوله جريان آبي Blue stream كه با عبور از درياي سياه و براي تامين مصارف داخلي تركيه در نظرگرفته شده است را احداث كردند. در اين راستا، روسيه قصد داشت ظرفيت خود را در زير بستر درياي سياه با پروژه 3600 كيلومتري South stream توسعه دهد كه اين پروژه قبل از آغاز با مخالفت مقامات بلغارستان متوقف شد؛ در سالهاي اخير مقامات بلغارستان با ارسال پيامهاي متعدد موافقت خود را با اين پروژه اعلام كرد، اما موضوع اين پروژه معلق ماند. مسيرهاي اين پروژه به ترتيب روسيه، بلغارستان، صربستان، مجارستان، اسلوني، اتريش و ايتاليا و ظرفيت تزريق در نظرگرفته شده براي آن 63 ميليارد متر مكعب است. در واقع، پس از مخالفت با پروژه South، روسيه متوجه اهميت مسير Turk شد. قطعاً بازندگان پروژه South بدون شك كشورهاي مركزي و شرقي هستند. ظرفيت تزريق خط لوله فعال Turk stream 315 ميليارد متر مكعب در سال است. اين خط لوله ضمن تامين بخشي از گاز مصرفي تركيه، گاز روسيه را با عبور از خاك اين كشور به اروپا مي رساند. (turkstream.info)

اروپا براي مدتي در پي اجرايي كردن پروژه فرضي Nabucco West بود كه گاز كشورهاي حوزه درياي خزر و حتي ايران(درصورت رفع تحريم ها) را به اروپا مي رساند. اين پروژه به دليل اينكه با خط لوله ترانس آناتولي(TANAP) و خط لوله ترانس آدرياتيك(TAP) رقابت ايجاد خواهد كرد عملاً معلق مانده است. پروژه Trans Caspian را هم مي توان بخشي از كريدور جنوبي انتقال گاز تركمنستان به اروپا دانست. اين خط لوله نيمه فعال با عبور از زير بستر درياي خزر، گاز تركمنستان را به ترتيب از مسيرهاي جمهوري آذربايجان، گرجستان، تركيه و يونان و از آنجا به اروپا مي رساند. اختلاف نظرهاي پنج كشور ساحلي درياي خزر در موضوع رژيم حقوقي اين دريا، مخالفت ايران و روسيه در تخريب زيست محيطي اين خط لوله و ايجاد رقابت ميان پروژه هاي جمهوري آذربايجان و ناباكو، سه چالشي است كه مي توا در اين خصوص ذكر كرد. همچنين، پروژه گاز نروژي موسوم به Baltic Pipe مي تواند رقيب پروژه نورد استريم روسيه باشد. اين خط لوله با هدف انتقال گاز نروژ با ظرفيت 10 ميليارد متر مكعب در سال، ضمن تقويت چشم انداز استقلال ورشو از مسكو، اميدها را براي كاهش وابستگي كشورهاي اروپاي مركزي و شرقي از جمله اوكراين به انرژي روسيه را افزايش داد. لهستان مي تواند ضمن تامين گاز مصرف داخلي خود، نقش توزيع كننده گاز نروژ را در خاك خود بازي كند. پيش بيني مي شود اين پروژه در اكتبر سال 2022 به بهره برداري برسد.

ـ پتانسيل منابع گازي مديترانه شرقي و قطر براي صادرات گاز به اروپا

پروژه مشترك طرح ريزي شده صادرات گاز به اروپا در درياي مديترانه موسوم به EastMad Pipeline با مشاركت قبرس، يونان و اسرائيل را مي توان يكي از مهم ترين منابع گازي حوزه مديترانه دانست. پيش بيني مي شود تا سال 2025 اين پروژه به طول 2100 كيلومتر و تزريق گاز به ظرفيت 20 ميليارد متر مكعب در سال مورد بهره برداري قرار گيرد. مع هذا، تركيه با كشف يك ميدان گاز با ذخيره 405 ميليارد متر مكعب در درياي مديترانه شرقي نگاه ها را شگفت زده كرد، اين موفقيت به اذعان مقامات آنكارا براساس دكترين وطن آبي يا در زبان تركي «ماوي وطن» محقق شد. اين ميدان گازي علاوه بر اينكه مي تواند مصرف داخلي تركيه را تامين كند، پتانسيل اين را هم دارد كه خط لوله روسي Blue را كه براي مصارف داخلي تركيه است غير فعال و يا ظرفيت آن را كاهش دهد؛ در كنار آن بايد به رقابتي بودن اين ميدان گازي با پروژه در حال احداث EastMad كه گاز حوزه مديترانه را به غرب اروپا متصل مي كند، مدنظر قرار داد.

همچنين، قطر با وجود دارا بودن ذخاير عظيم گازي در حوزه درياي خليج فارس، پتانسيل احداث خط لوله گاز براي صادرات به اروپا را دارد؛ اما اين طرح عملاً با وجود بحرانهاي اخير در عراق و سوريه و ناامني مسير لوله گذاري در اين كشورها معلق مانده است. امروزه قطر با قرار گرفتن در جايگاه نخست صادر كننده بزرگ گاز طبيعي مايع LNG در جهان و با همراهي با گاز شيل آمريكا براي صادرات به اروپا، رقيب گازي روسيه است. گران بودن حمل و نقل گاز LNG نسبت به خطوط لوله و عدم وجود ترمينال هاي دريافت گاز مايع در اروپا دو چالش مهم در ترجيح دادن اروپايي ها به دريافت گاز از طريق خطوط لوله است.

ـ قاره آفريقا

كشورهاي آفريقايي به دليل موقعيت ژئوپليتيكي منحصر به فرد و وجود ذخاير انرژي در چند كشور آن، پتانسيل صادرات در حوزه گاز به اروپا را در كنار ديگر تامين كنندگان گازي اروپا خواهد داشت. اخيراً كشور نيجريه پس از مذاكراتي كه با طرفهاي مسير خط لوله گازي در نظر گرفته شده داشت، پتانسيل خود را براي تامين گاز بمدت 25 سال را اعلام كرد. طول خط لوله در نظر گرفته شده 660/5 كيلومتر است و با عبور از كشورهاي نيجر، الجزاير و مغرب به كشورهاي جنوب اروپا مانند اسپانيا و ايتاليا خواهد رسيد. نيجريه درحال حاضر تامين گاز كشورهاي جنوب صحراي آفريقا را برعهده دارد.

در اين راستا، الجزاير هم بزرگترين تامين كننده گازي اسپانيا و ايتاليا است كه با احداث خط لوله زير دريا وصل شده به اين كشور، بيش از نيمي از گاز اين كشورها را تامين مي كند. بنظر مي رسد در كنار بي ثباتي سياسي حاكم در بعضي از كشورها در آفريقا و رشد تهديدات راديكالي و تروريستي در اين كشورها دو چالشي است كه مي تواند تهديدي براي اين پروژه ها به حساب آيد.

نتيجه گيري

با مرور پروژه هاي انتقال گاز به اروپا علاوه بر رويكرد تنوع بخشي بروكسل در تامين كنندگان گاز اروپايي و خارج كردن تامين گاز منطقه يورو از انحصار روسيه و حمايت ايالات متحده آمريكا از اين ايده، شاهد رقابت كشورهايي از جمله؛ تركيه، بلغارستان، آلمان و ايتاليا براي تاسيس زير ساختهاي دريافتي گاز از كشورهاي تامين كننده گاز طبيعي و تزريق آن به بخشهاي ديگر مناطق اروپايي هستيم. اين مهم سبب كسب درآمد بيشتر بعنوان مسيرهاي ترانزيتي و ايجاد اشتغال در كشورهاي محل عبور خط لوله مي شود. همچنين، كشور ترانزيتي به اصطلاح كشور توزيع كننده دوم شناخته خواهد شد.