پيام نفت -رسانه خبري تحليلي نفت، گاز و انرژي : نقش توسعه سيستم حمل‌ونقل ريلي در بهينه‌سازي مصرف سوخت
جمعه، 16 اردیبهشت 1401 - 12:20 کد خبر:48872
پيام نفت:
دكتر بهرام شكوري
عضو هيات‌نمايندگان اتاق بازرگاني صنايع و معادن و كشاورزي اتاق ايران
ايران يكي از كشورهاي ثروتمند در زمينه منابع انرژي و ذخاير معدني است به طوري‌كه رتبه اول جهاني در ذخاير گازي و رتبه سوم منابع نفتي و رتبه دهم ذخاير معدني را دارد.

اما اين وفور نعمت سبب شده از صرفه‌جويي و استفاده بهينه منابع طبيعي مانند ذخاير آبي، نفت و گاز و محيط زيست سالم غافل شويم و با مصرف بي‌رويه اين ثروت‏هاي ملي فارغ از وظيفه مندرج در اصل پنجاهم قانون اساسي مبني بر حفظ و نگهداري آنها براي نسل‏هاي آينده، اين منابع خدادادي را با خطر نابودي مواجه سازيم و محيط زيست خود را نيز به سبب استفاده بي‌حد و حصر منابع آلاينده مانند سوخت‏هاي فسيلي، آلوده و غيرقابل سكونت كنيم.
نقش توسعه سيستم حمل‌ونقل ريلي در بهينه‌سازي مصرف سوخت

دكتر بهرام شكوري
عضو هيات‌نمايندگان اتاق بازرگاني صنايع و معادن و كشاورزي اتاق ايران
ايران يكي از كشورهاي ثروتمند در زمينه منابع انرژي و ذخاير معدني است به طوري‌كه رتبه اول جهاني در ذخاير گازي و رتبه سوم منابع نفتي و رتبه دهم ذخاير معدني را دارد.

اما اين وفور نعمت سبب شده از صرفه‌جويي و استفاده بهينه منابع طبيعي مانند ذخاير آبي، نفت و گاز و محيط زيست سالم غافل شويم و با مصرف بي‌رويه اين ثروت‏هاي ملي فارغ از وظيفه مندرج در اصل پنجاهم قانون اساسي مبني بر حفظ و نگهداري آنها براي نسل‏هاي آينده، اين منابع خدادادي را با خطر نابودي مواجه سازيم و محيط زيست خود را نيز به سبب استفاده بي‌حد و حصر منابع آلاينده مانند سوخت‏هاي فسيلي، آلوده و غيرقابل سكونت كنيم. يكي از معيارهاي مقايسه مصرف انرژي، شاخص مصرف انرژي معادل نفت خام به‌ازاي هزار دلار توليد ناخالص داخلي است. براساس آمار بانك جهاني در سال ۲۰۱۱، ايران در رده‏ پرمصرف‏ترين كشورها قرار گرفته است. شكل۱ نمودار سرانه مصرف انرژي را در چند كشور نشان مي‏دهد.



همان‌طور كه در نمودار 1 مشاهده مي‏شود، سرانه مصرف انرژي ايران از كشورهاي پيشرفته‏اي مانند ژاپن، آمريكا و آلمان بسيار بيشتر است. اين مقدار سرانه مصرف، بيش از دو برابر سرانه مصرف تركيه است. يكي از علل مصرف بالاي حامل‏هاي انرژي در ايران پايين بودن بهاي آنها است. در دولت سازندگي با پرداخت يارانه و افزايش بهاي حامل‏هاي انرژي انتظار‏ مي‏رفت ميزان مصرف آب، برق و سوخت در كشور كاهش يابد اما باوجود اين انتظارات مصرف اين حامل‏ها همچنان بيشتر از استاندارد جهاني و بسيار بالاتر از كشورهاي صنعتي و پيشرفته دنيا است. ايران يك كشور درحال توسعه است و بخشي از اين انرژي در راستاي پيشرفت و توسعه كشور مصرف مي‏شود و افزايش آن را تاحدي مي‏توان از اين منظر توجيه كرد اما بخش قابل توجهي از اين انرژي‏ به علت استفاده نادرست هدر مي‏رود. نتيجه پژوهش‏هاي انجام شده در سال‏هاي 1381و1390 در مورد وضعيت مصرف سوخت به تفكيك سهم بخش‏هاي مصرف‏كننده آن، در نمودار شكل 2 آورده شده است. همان‌طور كه مشاهده مي‏شود بخش حمل‌ونقل بيشترين ميزان مصرف انرژي را در اين سال‏ها داشته و به عنوان بزرگ‌ترين بخش مصرف‏كننده سوخت نيازمند توجه و بررسي بيشتري است.



مقدار مصرف انرژي نهايي معادل‌سازي شده با نفت خام، در سال 1390 معادل يك ميليارد و 227 ميليون و 300 هزار بشكه معادل نفت خام بوده است كه بخش حمل‌ونقل 24 درصد از اين مقدار، معادل 294/ 5 ميليون بشكه معادل نفت خام را به خود اختصاص داده است. كل مصرف فرآورده‏هاي نفتي در اين سال 53 ميليون بشكه معادل نفت خام بوده كه سهم بخش حمل‌ونقل 2/ 48 درصد از آن بوده است. گازوئيل و بنزين به ترتيب با 42 درصد و40 درصد سهم، بيشترين مصرف فرآورده‏هاي نفتي در حمل‌ونقل را داشته‏اند. عمده دلايل مصرف زياد سوخت در بخش حمل‌ونقل كشور را مي‏توان در فرهنگ استفاده غلط و اسراف منابع، مديريت نادرست سوخت، مصرف غير استاندارد سوخت خودروهاي توليد داخل، قديمي بودن ناوگان حمل‌ونقل كشور، عدم تبعيت استانداردهاي سوخت توليد داخل از استانداردهاي روز دنيا و وجود ناخالصي در آن دانست. سيستم‏هاي حمل‌ونقل در چهار دسته حمل‌ونقل جاده‏اي، ريلي، دريايي و هوايي تقسيم‌بندي مي‏شوند. دو سيستم حمل‌ونقل جاده‏اي و ريلي بيشترين ميزان نقل و انتقالات داخلي را در كشور انجام مي‏دهند به طوري‌كه حدود 90 درصد حمل‌ونقل كشور را حمل‌ونقل جاده‏اي و 7 درصد را ريلي به خود اختصاص داده‌اند. منبع تامين انرژي وسايل نقليه سنگين ويژه حمل بار و مسافر، نفت‏گاز يا گازوئيل است. اين منبع انرژي در ناوگان جاده‏اي و ريلي مورد استفاده قرار مي‏گيرد. براي كاهش مصرف اين سوخت بايد مزايا و معايب هر سيستم شناسايي و سيستم داراي مزاياي بيشتر حتي‏المقدور جايگزين سيستم ديگر شود. براي مقايسه و سنجش دو سيستم حمل‌ونقل ريلي و جاده‏اي مي‏توان چند شاخص تعريف كرد. در جدول 1 نتايج مقايسه اين دو سيستم بر حسب شاخص‏هاي مهم آورده شده است.



با توجه به جدول بالا مشخص مي‏شود سيستم حمل‌ونقل ريلي هم از نظر مصرف انرژي و هم ايمني و حفظ محيط زيست در اولويت استفاده قرار دارد اما باوجود تاكيد بر توسعه اين بخش در برنامه چشم‌انداز، سهم اين بخش از حمل‌ونقل در كشور تنها حدود7 درصد است و همچنان نيازمند توجه و حمايت خاص دولت است. در حال حاضر دو بخش عمده مصرف‌كننده گازوئيل، بخش حمل‌ونقل و نيروگاه‏ها هستند. با جدا كردن سهم بخش حمل‌ونقل و بهينه‏سازي آن مي‏توان مصرف سوخت اين بخش را به حداقل رساند و از اين طريق در حفظ اين ثروت ملي كوشا بود. دولت هر ساله مبلغي را به عنوان مابه‏التفاوت قيمت سوخت واقعي و سوختي كه به دست مصرف‌كننده مي‏رسد، پرداخت مي‏كند. براساس آمارهاي ارائه شده توسط سازمان راهداري و حمل‌ونقل جاده‏اي ميزان مصرف سوخت گازوئيل در بخش حمل كالا و مسافر مطابق جدول 2 محاسبه شده است.


طبق آمارهاي اعلام شده از سوي راه‌آهن جمهوري اسلامي ايران، گازوئيل مصرف شده در بخش ريلي كشور، در سال 1392 معادل
395 ميليون ليتر بوده است كه اين مقدار، در قياس با محاسبات جدول 2، كه تنها ناوگان داراي بارنامه در بخش جاده‏اي را بررسي كرده، بسيار كم است و مي‏توان گفت سوخت اين ناوگان حدود 15 برابر كل مصرف سوخت سالانه حمل‌ونقل ريلي كشور است. با در نظر گرفتن مزيت مصرف سوخت و آلودگي كمتر سيستم ريلي نسبت به حمل جاده‏اي، بايد الگوي مصرف را به اين سمت نيل داد و در جهت افزايش خطوط ريلي و قطارهاي كشور تلاش كرد. براي احداث هر كيلومتر خط راه‏آهن به‌طور ميانگين 2 ميليون دلار سرمايه‏گذاري لازم است. مطابق جدول فوق، دولت هر سال حداقل 6 /5 ميليارد دلار يارانه به ناوگان حمل‌ونقل جاده‏اي داراي بارنامه پرداخت مي‏كند. اگر اين يارانه در توسعه راه‏آهن هزينه شود، به‌طور متوسط مي‏توان سالانه 2.800 كيلومتر ريل احداث كرد كه اين رقم در قياس با 10 هزار كيلومتر ريل موجود در سال 1391، رقمي قابل توجه است.

حمايت‏هاي دولتي از حمل‌ونقل جاده‏اي، بهاي كم سوخت و تردد رايگان در جاده سبب تمايل توليدكنندگان و مسافران به استفاده هر چه بيشتر از اين سيستم و گسترش سريع‏تر آن نسبت به سيستم حمل‌ونقل ريلي شده است. در كشورهاي توسعه يافته هم هزينه حمل‌ونقل ريلي، كمتر از ديگر سيستم‏هاي حمل‌ونقل است و هم گسترش سيستم حمل‌ونقل ريلي نسبت به جمعيت آنها بسيار بيشتر از ايران است. طول خطوط ريلي نسبت به هر يك ميليون نفر جمعيت در برخي كشورهاي توسعه يافته و درحال توسعه در سال ۲۰۱۱ در نمودار شكل ۳ آورده شده است.


 
با توجه به كم هزينه بودن سيستم حمل‌ونقل ريلي، هر كشوري تلاش مي‏كند به فراخور موقعيت و شرايط خود از اين سيستم بهره بَرَد، به عنوان مثال كشورهاي داراي ذخاير معدني اكثر حمل‌ونقل اين مواد را توسط سيستم ريلي انجام مي‏دهند. جدول 3 درصد انتقال مواد معدني برخي كشورها را از طريق حمل‌ونقل ريلي نشان ‏مي‏دهد.

 
به‏رغم اينكه ايران يكي از 10 كشور برتر معدني دنيا است و سالانه حدود 350 ميليون تن استخراج دارد، براي حمل‌ونقل تنها 7درصد از مواد معدني خود از حمل‌ونقل ريلي استفاده مي‏كند و حجم عظيمي از استخراج سالانه كه نياز به جابه‌جايي تا كارخانه فرآوري يا محل مصرف و فروش دارد را از طريق جاده حمل مي‏كند. اين در حالي است كه كشور استراليا، بزرگ‌ترين توليدكننده سنگ‌آهن، بيش از 80 درصد از سنگ‌آهن خود با وزني حدود 650 ميليون تن را از طريق خطوط ريلي حمل مي‏كند و سه شركت بزرگ معدني آن حدود2,500 كيلومتر ريل اختصاصي دارند كه معادل 25درصد طول خطوط ريلي كل ايران است.
استفاده از قطار به علت مزايايي مانند ظرفيت حمل بيشتر، مصرف سوخت كمتر و هزينه كمتر نسبت به حمل جاده‏اي ارجحيت دارد. بنابراين براي استفاده درست و بهبود وضعيت حمل‌ونقل كشور نيازمند گسترش خطوط راه‏آهن كشور به‌خصوص در مناطق صنعتي، معدني و بندرگاهي هستيم. با توجه به مزاياي ذكر شده در خصوص سيستم حمل‌ونقل ريلي، جا دارد به صورت اجمالي وضعيت اين سيستم را در كشورمان بررسي كنيم. در جدول 4 مشخصات سيستم حمل‌ونقل ريلي و راه‌آهن ايران در سال 1391 آورده شده است. جدول 5 نيز نوع مواد حمل شده توسط سيستم ريلي و وزن آنها را در سال 1391 نشان مي‏دهد.
 
 
حدود 70 درصد از ظرفيت باربري راه‌آهن كشور با مواد معدني پر شده است با اين وجود بازهم سيستم ريلي كشور با توجه به توان توليد سالانه معادن پاسخگوي جابه‌جايي مواد معدني نيست. چرا كه پس از استخراج در اكثر معادن، نياز به جابه‌جايي مواد تا كارخانه يا بندرگاه‏ها وجود دارد، ولي به علت عدم دسترسي به خطوط ريلي يا فقدان اين خطوط در بندرهايي مثل چابهار و شهرهاي مقصد نمي‏توان از اين سيستم استفاده‏ بيشتري كرد و بنا به اجبار متحمل هزينه بيشتري براي استفاده از حمل‌ونقل جاده‏اي هستيم كه اين موضوع منجر به استفاده زياد گازوئيل و آلودگي بيشتر محيط زيست مي‌شود.
نگاهي بر آمارهاي ذكر شده نشان مي‏دهد توجه به بخش حمل‌ونقل ريلي و راه‌آهن كشور براي توسعه اقتصادي و سهولت حمل ونقل كشور امري مفيد و ضروري است.

در اين راستا به‌منظور بهبود اين سيستم پيشنهاد مي‏شود مواردي مانند: حمايت و پشتيباني دولت در سرمايه‏گذاري و توسعه حمل‌ونقل ريلي، تجديد نظر در مديريت و تخصيص منابع مالي از جمله يارانه‏ها با هدف بهره‏برداري بلندمدت و استفاده بهينه از اين سرمايه‏گذاري، تشويق بخش خصوصي به سرمايه‏گذاري، توسعه و گسترش خطوط اصلي راه‌آهن در تمام نقاط كشور، دوخطه كردن ريل‏ها در مسيرهاي پر تردد و افزايش ايمني خطوط، افزودن لكوموتيوهاي پر قدرت به سيستم و افزايش واگن‏هاي با ظرفيت بالاتر در حمل بار، افزايش سرعت و كاهش زمان سير قطارها، اصلاح زيرساخت‏ها و افزايش ظرفيت خطوط ريلي، لكوموتيوها و قطارها، تشويق مسافران، صاحبان صنايع و تجار براي استفاده از سيستم حمل‌ونقل ريلي به‌منظور رونق و يافتن جايگاه واقعي اين سيستم در حمل‌ونقل كشور و نهايتا احداث راه‌آهن چابهار براي سهولت تجارت داخلي وخارجي در اين بندر آزاد با در نظرگرفتن مزيت پهلوگيري كشتي‏هاي باري بزرگ‌تر در آن و كاهش هزينه‏هاي ثانويه تجاري براي توليدكنندگان و صادركنندگان، مد نظر مسوولان قرار گيرد.