سال ها پيش وقتي شنيدم كه ژاپني ها نسبت به سنت هايشان بسيار متعهد هستند، باورم نمي شد كه مردمي تا اين حد بتوانند آداب و رسوم گذشته شان را حفظ و بر مبناي آن در قرن بيست و يكم زندگي كنند. اين دقيقا خلاف آن چيزي است كه ما در كشورمان با آن روبرو هستيم. نوعي تقليد از كشورهاي غربي، تجددگرايي و تمايل به پيروي از سبك هاي متنوع و جديد در سرتاسر كشورمان ديده مي شود. ما بدون آنكه بدانيم با اين كار به ظاهر ساده، گذشته و هويت مان را به سمت فراموشي هدايت مي كنيم. يكي از سنت هايي كه ژاپني ها آن را به خوبي حفظ كرده اند، استفاده از كرسي ژاپني براي گرمايش خانه ها و اماكن مختلف است. آنها با در نظر گرفتن مزايا و ويژگي هاي آن، و با دانش جديدتري دست به طراحي دوباره المان ها و مبلمان اطراف اين كرسي ها كرده اند. فرهنگي كه اين روزها به يكي ازجذابيت هاي توريستي در ژاپن تبديل شده است.
كرسي ها سال هاست در كشورهاي مختلفي در دنيا مورد استفاده قرار مي گيرند، براي مثال براسرو (Brasero) نام كرسي هاي اسپانيايي است. كرسي ژاپني يا كوتاتسو(Kotatsu)، يك ميز كوچك مربعي يا دايره اي است كه با نوعي لحاف ژاپني بزرگ و سنگين به نام فوتون (Futon) پوشانده مي شود. در زير ميز يك منبع حرارتي قرارمي دهند. اين منبع حرارتي در گذشته يك منبع ذغالي بوده اما اكنون يك منبع الكتريكي است.
تاريخچه كرسي هاي ژاپني از قرن ۱۴ ميلادي آغاز مي شود و ريشه آن به روش پخت و پز موسوم به (irori) ايروري در ژاپن مي رسد. دغال چوب روش اصلي پخت و پز و گرمايش درخانواده هاي سنتي ژاپن بود. در اين روش در وسط خانه يك منقل تعبيه و از آن براي پخت و پز استفاده مي كردند. در قرن چهاردهم ژاپني ها با قرار دادن يك ميز بر روي منقل از حرارت ناشي از پخت و پز براي گرم كردن خانه استفاده كردند. آنها براي استفاده بهتر، هدر نرفتن گرما و ايجاد گرماي منطقه اي، يك ميز و يك لحاف بر روي منقل قرار مي دادند. اين مدل سنتي كرسي هاي ژاپني، هوري گوتاتسو (Hori-Gotatsu)ناميده مي شد. «هوري» به معناي خندق و گودا، «گو» به معناي مشعل و آتش و «تاتسو» به معناي گرم كننده پاست.
شكل هوري گوتاتسو در طول قرن هفدهم كمي تغيير كرد، منقل هوري گوتاتسو به شكل مربعي در مركز اتاق حفر و يك قاب چوبي در اطراف آن نصب مي شد. كوره اي آتشي كه پتوي بر روي آن قرار مي گرفت و گرما را در داخل خود حبس مي كرد و به يك مكان ايده آل براي گرم كردن پاها در سرماهاي سخت ژاپن تبديل مي شد.
بعد از قرن هفدهم كوتاتسوهاي متحرك ايجاد شدند. در اين مدل به جاي قرار دادن ذغال در ايروري ها، آنها را در يك گلدان سفالي و روي تاتامي ها قرار مي دادند كه كوتاتسو را قابل حمل مي كرد. تاتامي ها، كفپوش هاي حصيري هستند كه استفاده از آنها در ژاپن بسيار متداول است. به اين نوع كرسي هاي ژاپني «اوكي گوتاتسو» (Oki-Gotatsu) مي گفتند. در اين كلمه «اوكي» به معناي قرار دادن است.
در اواسط قرن بيستم، سيستم برقي جايگزين ذغال چوب شد. در اين سيستم به جاي استفاده از گرماي ذغال كه در يك گلدان سفالي قرار مي گرفت، يك سيستم گرمايش الكتريكي مستقيما به قاب كرسي ژاپني يا همان كوتاتسو متصل مي شد. درسال ۱۹۹۷ از ۸۱ درصد افرادي كه كرسي داشتند، دو سوم از كرسي مدرن بهره مي بردند. با آمدن سيستم متحرك كوتاتسو، اين سيستم گرمايش خانگي به ويژگي مشترك اكثرخانه هاي ژاپني تبديل شد.
انواع كرسي هاي ژاپني
امروزه دو نوع كوتاتسو در ژاپن رايج است كه نوع و گرمايش آنها با يكديگر كاملا متفاوت است.
كرسي ژاپني برقي
سبك مدرن كوتاتسو يا هما اوكي گوتاتسو جديد كه از يك ميز تشكيل شده است و يك بخاري برقي در زير آن قرار دارد. اين مدل بعد از گلدان هاي سفالي كه داخل آنها ذغال داغ بود، ساخته شد.
كرسي ژاپني ذغالي
هور گوتاتسو كه گودال داخل زمين زير ميز آن ۴۰ سانت عمق دارد و بخاري زغالي در داخل آن قرار مي گيرد يا اين كه به شكل مدرن تر آن به قاب ميز متصل مي شود. اين گودال هاي گرمابخش گاهي براي كرسي هاي برقي هم ساخته مي شوند.
در قرن بيست و يكم، كرسي هاي ژاپني بيشتر از نوع بخاري هاي برقي متصل به قاب ميز هستند، متريال اين كرسي ها محدود به چوب نيست و ممكن است از پلاستيك يا مواد ديگر ساخته شود. در قسمت زير و روي پتوي كرسي ها صفحه چوبي ميز قرار دارد تا بتوان به راحتي بر روي آن كتاب، ليوان چاي و يا وسايل مورد نياز را قرار داد. ژاپني ها دورتا دور ميز كرسي بر روي زابوتون (Zabuton) و يا تشكچه مي نشينند و پاهايشان را زير ميز قرار مي دهند. زابوتون صندلي هاي بدون پايه ژاپني است كه تنها از نشيمن، پشتي و يا دسته تشكيل شده است. پتو روي قسمت پاييني بدن را مي پوشاند و پاها را گرم مي كند. به صورت سنتي ژاپني ها در هنگام استفاده از كرسي، لباس هاي سنتي شان را مي پوشند، اين لباس ها اغلب از قسمت پايين باز هستند و كمك مي كنند تا گرما به سمت بالاتنه هدايت شده و بدن را گرم كند.
بيشتر خانه هاي ژاپني، به گونه اي طراحي و ساخته مي شوند كه اغلب عايق گرما نيستند و سيستم گرمايش مركزي ندارند. براي همين سيستم گرمايش محلي بسيار حائز اهميت است. گرمايش محيط به دليل كمبود عايق ها و پيش ساخت بودن مسكن، گران در مي آيد. كوتاتسو يا همان كرسي ژاپني روشي نسبتا ارزان براي گرم نگه داشتن خانه در زمستان به حساب مي آيد. خانواده فعاليت هاي روزمره شان را در اطراف كرسي انجام مي دهند، تا در هزينه انرژي صرفه جويي كنند.در تابستان پتوها از روي ميز كرسي برداشته مي شود و از آن به عنوان يك ميز معمولي استفاده مي شود.
از كرسي ژاپني براي خوابيدن نيز مي توان استفاده كرد، اگرچه براي افراد كوتاه قد استفاده ازآن بهتر است و بهتر بدنشان را مي پوشاند و گرم مي كند. استفاده از كرسي به طور كلي براي چرت هاي روزانه قابل قبول تر است و دليل آن اين است كه بدن فرد به صورت كامل پوشيده نمي شود و گرمايش ناهمواري ايجاد مي كند. ميز كوچك است و ممكن است هنگام غلت زدن در خواب پاها به منبع گرمايش كرسي برخورد كنند و باعث سوختگي شوند. در ژاپن به صورت سنتي به كودكان مي گويند اگر زير كرسي بخوابند، سرما مي خورند. در فصل زمستان، كرسي مركز زندگي ژاپني هاست. عصر افراد خانواده در اطراف كرسي جمع مي شوند، غذا مي خورند، تلويزيون مي بينند و به بازي و گفت و گو مشغول مي شوند. آنها معتقدند در زير كرسي كوتاتسو، تمام نگراني هاي شما در هم نشيني با خانواده از بين مي رود و كاملا احساس آرامش مي كنيد.
كرسي در كشورهاي ديگر
سيستم گرمايش مانند كرسي هاي ژاپني، در اغلب كشورهاي جهان ديده مي شود. كرسي يكي از راههاي اقتصادي و اجتماعي متداول براي گرم شدن در حالت نشسته است. در اسپانيا و پرتغال كرسي هايي با پايه هاي بلند وجود دارد كه به آنها مسا كاميلا (Mesa camilla) مي گويند. يك ميز كوچك گرد با يك بخاري (منقل) در زير آن كه شما در حالت نشسته روي مبل نيز مي توانيد از گرماي آن استفاده كنيد. در هلند، اجاق هاي موسوم به Foot Stove (اجاق پا) مورد استفاده قرار مي گرفت. اين اجاق هاي چوبي يك قفسه در دار بودند كه ذغال درون ظرف مخصوصي درون آنها قرار مي گرفته است و پاها را بر روي آن گرم مي كردند. در جنگ جهاني اول، مهندسان انگليسي براي سنگرها از سيستم كرسي ژاپني استفاده كردند.
در تاجيكستان و افغانستان كرسي هايي به نام صندلي (Sandali) به صورت گسترده مورد استفاده قرار مي گرفتند. امروزه نيز در خانه هاي سنتي، صندلي ها به عنوان محلي براي خوردن غذا مورد استفاده قرار مي گيرد. كرسي هاي ايراني نيز يكي از روش هاي گرمايش در سالهاي گذشته در ايران بودند.
در چين و كره استفاده از سيستم گرمايش از كف متداول است و در آن از دستگاه هايي استفاده مي شود كه با روشي مشابه كوتاتسوهاي ژاپني زمين را گرم مي كنند. روش هاي متداول گرمايش از كف به نام هاي Kang bed-Stove و Ondol معروف هستند. در اين سيستم هاي گرمايش دود اجاق غذاپز از مسيري -كه در زير محل نشيمن و يا خوابيدن در خانه است- عبور و آن مناطق را گرم مي كند.
آيا كرسي ژاپني پيش از كرسي ايراني اختراع شده است؟
استفاده از كرسي براي ايرانيان از آيين هاي شب اول زمستان است. در بلندترين شب سال كه به شب يلدا معروف است، تمام خانواده دور كرسي مي نشينند و به حضور هم ديگر دل گرم مي شوند.
اينكه اين نوع سيستم گرمايش براي شب هاي سرد زمستاني ابتدا در ايران رايج شده است يا در ژاپن مشخص نيست اما آنچه كه واضح است شواهدي وجود دارد كه ايرانيان در زمان قاجار يعني قرن هجدهم ميلادي از كرسي استفاده مي كردند. در حالي كه تاريخ اختراع كرسي قرن چهاردهم عنوان شده است.
البته تاريخ دقيق و مشخصي براي كرسي هاي ژاپني نيز بيان نشده است اما پيش از آن كه كرسي ها در ژاپن در ميان مردم متداول شوند، منقل هاي بدون دودكش، سيستم پخت و پز خانه هاي ژاپني بودند. بعد از جنگ جهاني دوم بود كه بالاخره اوضاع اقتصادي تغيير كرد و اقشار با درآمد بالا توانستند پتوهاي كرسي را تهيه و با آن خودشان را گرم كنند. به نظر مي رسد سنت هاي زمستاني ژاپن و ايران در اين زمينه اشتراكات زيادي دارد.
اخيرا در شيكاگو مسابقه اي تدارك ديده و در آن از شركت كنندگان خواسته شد تا براي سرماي زمستان و كاهش رونق رستوران ها در دوران شيوع كوويد-۱۹ راه حلي را پيشنهاد بدهند. يكي از شركت كنندگان پيشنهاد داد كه براي استفاده از فضاي باز به عنوان فضاي سرو غذا، از كرسي هاي ژاپني بهره ببرند. يعني به جاي گرم كردن فضا از سيستم گرمايش در زير منطقه اي حفاظت شده مانند لحاف استفاده كنند. در اين روش مشتريان رستوران مي توانستند در محيط باز و با فاصله اجتماعي بنشينند و گرم بمانند. هزينه اين راه كار بسياركمتر از هزينه تعطيلي اين رستوران ها و هزاران دلار خسارتي است كه به اين كسب و كارها وارد مي شوند.