سوخت‌های فسیلی منابع انرژی‌ هستند که سازگاربامحیط‌زیست نبوده و آن را آلوده می‌کنند. به‌طورمعمول زمانی که نفت در میدان‌ها استخراج می‌شود، گازهایی را نیز به همراه خود دارد. این گازها بااینکه می‌توانند کاربردهای فراوانی داشته باشند؛ اما بعد از جمع‌آوری و جداسازی به برج فلر فرستاده و در آنجا سوزانده می‌شوند. سوزاندن این گازها دود، صدا، بوی نامطبوع و مشکلات زیست‌محیطی دیگری ایجاد می‌کند.

صدرنشینی ایران در فلرینگ گازهای همراه نفت

مدت‌زمان زیادی است که گازهای همراه نفت در میدان‌ها سوزانده یا فلر (Flaring) می‌شوند. فلرینگ گازهای همراه نفت، برای جلوگیری از انفجار، خطرهای احتمالی و ایمنی تجهیزات روی می‌دهد؛ اما همان‌طور که گفتیم، این فرآیند خود باعث تولید گازهای سمی همچون اکسید‌های گوگرد و انتشار گازهای گلخانه‌ای چون دی‌اکسید کربن و اکسیدهای نیتروژن می‌شود.

اتفاقی هم که طی عملیات فلرینگ برای محیط‌زیست می‌افتد و باعث دامن زدن به مشکلات محیط‌زیستی چون گرم شدن کره زمین و آلودگی هوا می‌شود، یک مشکل بزرگ است. طبق آمارهای بانک جهانی، در سال 2012 روسیه، نیجریه و ایران بیشترین حجم تولید گازهای فلر را در جهان به خود اختصاص دادند.

آمارهایی که درباره کشورمان و حجم گازهای فلرشده‌ ایران وجود دارند، چندان امیدبخش نیستند. برای مثال در سال 2012 سهم ایران از کل حجم گازهای سوزانده شده در جهان، 11 درصد بود که معادل روزانه 30 میلیون مترمکعب گاز طبیعی است.

طبق جدیدترین آمارها، ایران با تولید روزانه 4 میلیون بشکه نفت، حدود 37 میلیون مترمکعب گازهای همراه نفت را می‌سوزاند؛ اما کشوری چون عربستان که روزانه 10 میلیون بشکه نفت تولید می‌کند، میزان فلرهای نفتی‌اش، نصف کشور ما است. بی‌شک این حجم از آلاینده، هوای استان‌های تولیدکننده نفت را آلوده کرده و در سطح جهانی نیز معضلاتی پدید می‌آورد.

گنجی که سوزانده می‌شود

در سال‌های اخیر مسئله آلودگی هوای کلان‌شهرها از معضلات بزرگ کشور بوده است. با توجه به اینکه اﺣﺘﺮاق در �"ﻠﺮ �'ﺎ �'ﺎزده �'ﺴﯿﺎر ﭘﺎﯾﯿﻦ و �'ﻪ ﺷ�'ﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﺻﻮرت ﻣﯽ‌�"ﯿﺮد، ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻗﺎ�'ﻞ‌ﺗﻮﺟﻬﯽ مونوکسید کربن، هیدروکربن‌های ﻧﺴـﻮﺧﺘﻪ و ﺗﺮﮐﯿ�'ـﺎت آﻟﯽ �'ﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﭼﻮن �'ﻨﺰن و ﺗوﻟﻮﺋن و مقادیر کمی از ترکیبات گوگردی مانند سولفید کربن و کربنیل سولفید با فلر گازهای همراه نفت تولید می‌شود. از این روی با توجه به نقشی که فلرینگ گازهای همراه نفت در آلودگی هوا دارند، پرداختن به آن، یکی از مسائل مهم و حیاتی کشورمان به‌حساب می‌آید.

حتی اگر در خودخواهانه‌ترین حالت، اصلا به فکر آیندگان نباشیم و زمین پاک برایمان بی‌مفهوم باشد، فلرینگ گاز، مقدار زیادی از انرژی را در صنایع نفت و گاز هدر می‌دهد. این خود، هزینه‌های اقتصادی بالایی را به کشور تحمیل می‌کند؛ اما چرا گرد وغبار این گنج زیر خاکستر تکانده نمی‌شود و از پتانسیل آن برای تولید انرژی و از سوی دیگر کاهش آلودگی محیط‌زیست استفاده نمی‌‌کنیم؟

در کشور ما دلایل زیادی برای این موضوع مطرح شده‌اند. برای مثال برخی می‌گویند مشکلات تعمیراتی در دستگاه‌های تقویت فشار گازهای همراه نفت، باعث می‌شود این گازها سوزانده شوند؛ چراکه به دلیل عدم تامین ارز کافی یا عدم تهیه به‌موقع قطعات، در برخی مواقع این تجهیزات آماده سرویس رسانی نبوده و به‌اجبار گازهای همراه سوزانده می‌شوند.

مشکلاتی چون عدم آموزش کافی کارکنان درزمینه فنی، مسائل عملیاتی ناشی از جابه‌جایی و بازیابی سیستم‌ها نیز از محدودیت‌هایی هستند که در این زمینه مطرح می‌شوند.

ثمرات فلرینگ: باران‌های اسیدی و گرم‌تر شدن زمین

در ابتدا بهتر است بدانیم، سوزاندن گازهای همراه نفت تبدیل به چه بلای خانمان‌سوزی می‌شود. طبق تحقیقات انجام‌شده، سوزاندن این گازها، بیش از 250 نوع سم را وارد هوا می‌کند. این سموم شامل بنزن، دی‌سولفیدکربن، سولفیدکربونیل و تولوئن و عناصری همچون جیوه، آرسنیک و کروم و همچنین گازهای گلخانه‌ای چون دی‌اکسید کربن و متان هستند.

این آلاینده‌ها باعث اسیدی شدن باران‌ها و افزایش دمای کره زمین می‌شوند و اکوسیستم زمین را از تعادل خارج می‌کنند. زمانی که این گازها وارد اتمسفر می‌شوند، باران‌ها را اسیدی می‌کنند. باران اسیدی باعث از بین رفتن گیاهان و اسیدی شدن آب‌های سطحی می‌شود.

در سال 2012 مطالعه‌ای درباره اثرات گرمایشی که فلرینگ گاز در روستایی در نیجریه انجام شد. در این مطالعه تفاوت دما و فاصله از نقطه فلر نفت برای فصل‌های مرطوب و خشک اندازه‌گیری شد. نتایج این تحقیق نشان داد که آلایندگی گرمایی تا فاصله 15.2 کیلومتر در فصل‌های مرطوب و تا فاصله 60 کیلومتر در فصل‌های خشک اتفاق می‌افتد.

این تغییر دما نوعی شرایط فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی ایجاد می‌کند که برای سلامت انسان‌ها، گیاهان و حیوانات خطرناک است.

ثمرات فلرینگ: سونامی سرطان و بیماری

علاوه بر اینکه این گازها مشکلات جدی برای سلامت افراد به وجود می‌آورند، باعث بیماری‌هایی چون سرطان و ضایعات پوستی می‌شوند، خوردن آب آلوده ناشی از این آلاینده‌ها باعث می‌شود PH معده تغییر کند. این تغییر، مخاط داخلی دستگاه گوارشی را نابود کرده و باعث ایجاد زخم در آن می‌شود. طبق مطالعات انجام‌شده، آلاینده‌های نفتی در آخرین مرحله‌، نشست کرده و به خاک و لایه‌های رسوبی وارد می‌شوند.

این مواد، خاک را آلوده می‌کنند. فلرینگ گاز طبیعی به شکل معکوسی بر حاصلخیزی خاک و چرخه‌های مغذی بیوشیمیایی خاک تاثیر دارد و تاثیر منفی این تغییر مشخصات فیزیکی و شیمیایی خاک، در برخی محصولات ظاهر می‌شوند.

اگر سوزانده نشود چه؟

شاید برایتان در اینجا سوال پیش‌آمده باشد که این گازها در صورت سوزانده نشدن، چه کاربرد و یا کاربردهایی خواهند داشت؟ آیا صرف هزینه برای جمع‌آوری آن‌ها در مقابل استفاده‌شان در مصارف دیگر معنادار است؟ باید در ابتدا بررسی کرد که این گازها در چه زمینه‌هایی قابل‌استفاده هستند.

یکی از کاربردهای گازهای همراه نفت، استفاده از آن‌ها در تولید LNG و CNG برای مصرف خودروها و یا مصارف شهری است. این سوخت‌ها آلودگی کمتری دارند و از گزینه‌های خوب برای مصرف گازهای همراه نفت هستند. یکی دیگر از کاربردهای این گازها، تبدیل آن‌ها به برق است. البته برای این کار باید امکان‌سنجی شود؛ اما به‌طورکلی از گزینه‌های پیش رو برای استفاده از گازهای فلر، تولید برق با آن است.

تولید مشتقات شیمیایی و پتروشیمی و استفاده به‌عنوان خوراک برای تولید محصولات، از دیگر کاربردهای این گازها است. همچنین می‌توان این گازها را مجددا به مخزن نفتی تزریق کرد و فشار را در آن افزایش داد. با این کار سطح نفت بالاتر می‌آید و هزینه‌های برداشت و استخراج کمتر می‌شود.

این کار برای احیای مخازنی که خشک‌شده‌اند و یا به خشک شدن نزدیک هستند، بسیار کاربردی است. اینکه کدام‌یک از کاربردها بر دیگری ارجحیت دارد را ما نمی‌دانیم. برای بهره بردن از هر یک از این روش‌ها، محاسبات اقتصادسنجی و آماری نیاز است.

FGR چیست؟

ازنظر فنی در حال حاضر راه‌های زیادی برای کاهش سوزاندن گازهای همراه نفت و بازیابی این گازها وجود دارد. مهم‌ترین نکته‌ای که در طراحی و اجرای سیستم‌های بازیابی باید اعمال شود، این است که سیستم بازیابی نباید خدشه‌ای به عملکرد سیستم فلرینگ در مواقع اضطراری وارد کند. به دیگر سخن، باید تمام جوانب ایمنی در مواقع اضطراری در نظر گرفته شوند. برای اینکه سیستم بازیابی عملکرد ایمنی داشته باشد، لازم است یک برآورد کلی از تمامی واحدهای تولیدکننده گازهای فلر و خود سیستم فلرینگ در اختیار داشته باشیم.

با ﺗﻮﺟﻪ �'ﻪ آﻧ�'ﻪ ﺧﻮاص ﻋﻤﻮﻣﯽ گاز ﺧﻂ ﻟﻮﻟﻪ اﺻـﻠﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ �"ﻠﺮﯾﻨ�"، ازجمله شدت‌جریان، دﻣﺎ، �"ﺸﺎر و ﺗﺮﮐﯿﺐ گاز ورودی، به‌شدت ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ، لازم داریم یک سیستم �'ﺎزﯾﺎ�'ﯽ در کنار سیستم اصلی با توجه به این تغییرات طراحی و عملیاتی کنیم. یکی از سیستم‌های که برای کاهش سوزاندن گازهای همراه استفاده می‌شود، سیستم‌ FGR(Flare Gas Recovery System) است.

در این سیستم، جداکننده‌های دوفازی برای جلوگیری از ورود مایعات به جریان گازهایی که برای سوزاندن به فلر می‌روند، پیش از سیستم فلرینگ گاز در نظر گرفته‌ می‌شود. ﻣﺨﺎزن ﻧﮕﻬﺪاری اﯾﻦ ﻣﺎﯾﻌﺎت ﻧﯿﺰ به‌منظور ﺣ�"ﻆ �"ﺸﺎر ﻣﺜ�'ﺖ ﺳﯿﺴﺘﻢ و ﺟﻠﻮ�"ﯿﺮی از �'ﺎز�"ﺸﺖ ﺷﻌﻠﻪ �'ﻪ درون ﺧﻄﻮط ﻟﻮﻟﻪ طراحی‌شده‌اند. ازنظر فنی، سیستم بازیابی گازهای ارسالی به فلر می‌تواند پیش از سیستم فلرینگ گاز و بعد از جداکننده دوفازی قرار بگیرد.

درنهایت فرآیند به این شکل خواهد بود که در ابتدا گازهای ارسال‌شده برای فلر به جداکننده می‌رسند، مایعات آن‌ها جداشده و وارد مخزن می‌شود و بعدازآن جریان گاز خروجی از جداکننده به دو بخش می‌رسد. بخش عمده‌ای از گاز با توجه به میزان ظرفیت و نوع سیستم برای بازیابی به سیستم بازیابی گاز فلر می‌روند.

FGR چه می‌کند؟

همان‌طور که تا اینجا گفتیم، سوزانده شدن گازهای همراه با نفت علاوه بر اینکه موجب اتلاف انرژی می‌شود، به محیط‌زیست نیز آسیب‌های جدی وارد می‌کند. آلاینده‌های گازی تولیدشده در شبکه‌ فلر، برای بدن ما و اکوسیستم بسیار مضر هستند و باعث بارش باران‌های اسیدی و گرم شدن کره زمین می‌شوند. ُسامانه‌ی FGR امکان بازیابی گازهای ارسالی به شبکه فلر را ایجاد می‌کند و فواید زیادی دارد. برخی از این فواید به شرح زیر هستند:

1. کاهش چشم‌گیر مضرات زیست‌محیطی سوزاندن گازهای همراه نفت، با کاستن آلاینده‌های NOx، SOx و گازهای گلخانه‌ای مانند مونواکسید کربن و دی‌اکسید کربن
2. استفاده بهینه و اقتصادی از گازهای باارزشی که پیش‌تر سوزانده می‌شدند (در این فرآیند از این گازها به‌عنوان خوراک یا سوخت سایر واحدهای عملیاتی استفاده می‌شود)
3. جلوگیری از افزایش دمای زمین و بارش باران‌های اسیدی
4. کاهش ریسک انفجار گازهایی که به شبکه فلر فرستاده می‌شوند
5. کاهش میزان دود حاصل از سوختن گازها در آتشخان فلر
6. کاهش نور، صوت و تشعشع حرارتی حاصل از فلرینگ

ما برای کاهش فلرینگ گازهای همراه نفت چه کرده‌ایم؟

ایران در سال 2016 نزدیک به 4 درصد کل گاز همراه با نفت را تولید کرده است. این میزان گاز مساوی است با مقدار گاز طبیعی که قطر تولید می‌کند. با این مقدار گازی که ما در سر چاه‌های نفت می‌سوزانیم و هوا را آلوده و به اکوسیستم صدمه وارد می‌کنیم، می‌توان 750 کیلو وات‌ساعت برق تولید کرد. این مقدار برق مساوی با کل الکتریسیته لازم برای کشورهای قاره آفریقا است. خوشبختانه در سال‌های اخیر، حجم گازهای همراه نفتی که در دنیا سوزانده شده‌اند، کاهش پیداکرده است.

یکی از اولویت‌های وزارت نفت در ایران نیز این بوده که از سوختن این گازها جلوگیری کند. این اقدام یکی از دغدغه‌های وزارت نفت در سال‌های اخیر بوده که با توجه به سرمایه‌گذاری هنگفت مورد نیاز، همواره موردبررسی و آزمون قرارگرفته است. در سال گذشته وزارت نفت دستورالعمل حمایت از توسعه واحدهای کوچک و شناور که گاز را به مایع تبدیل می‌کنند، صادر کرده است که در نوع خود، اقدام خوبی برای کاهش ورود آلاینده‌ها به هوا است. همچنین با همکاری یک شرکت ایتالیایی روزانه نزدیک به 150 میلیون فوت مکعب از گازهای همراه نفت جمع‌آوری می‌شوند.