سال‌هاست که عربستان سعودی از نظر میزان ذخایر و ظرفیت تولید نفت‌خام، در رتبه اول جهانی قرار دارد. به همین دلیل کنجکاوی بازیگران منطقه‌ای و جهانی صحنه انرژی در خصوص اطلاع از میزان افزایش ظرفیت تولید و توانایی این کشور برای تأمین نیاز آتی بازار نفت بسیار طبیعی می‌نماید. این در حالی است که به‌نظر می‌رسد سیاست مقامات سعودی در مواجهه با این قبیل سؤالات همواره ارائه پاسخ‌های مبهم و یا اغراق‌آمیز بوده است. در این مقاله روند تاریخی تولید نفت‌خام عربستان، ساختار میادین تولیدی و برنامه‌های نگهداشت توان تولید این میادین بیان می‌شود. در ادامه نیز با توجه به وضعیت میادین در حال توسعه این کشور و هم‌چنین بررسی برآورد مؤسسات معتبر انرژی، به ارزیابی واقع‌بینانه‌ای از ظرفیت تولید نفت‌خام عربستان در افق سال 2020 می‌پردازیم. 1- تاریخچه و روند تولید نفت عربستان سعودی سرگرد فرانک هلمز که از اتباع کشور زلاندنو بود نخستین بار در سال 1923 مسئله اکتشاف منابع نفت عربستان را با ملک عبدالعزیز بنیان‌گذار خاندان آل‌سعود مطرح کرد اما این مذاکره به نتیجه خاصی منجر نشد تا اینکه در سال 1933 شرکت سوکال (استاندارد اویل کالیفرنیا) موفق به عقد قرارداد انحصاری اکتشاف نفت در استان شرقی این کشور شد. اکتشاف نفت در عربستان با افت و خیزهایی همراه بوده است. در آغاز نتایج و عملکرد چندان امیدوارکننده‌ای از عملیات گروه‌های اکتشافی حاصل نمی‌شد تا آنکه در سال 1938چاه - 7 در میدان دمام با تولید تجاری به بهره‌برداری رسید و صنعت نفت در عربستان کلید خورد. در سال 1944 شرکت سوکال، شرکت تگزاکو را برای مشارکت در فعالیت‌های نفتی عربستان فراخواند و نام شرکت به شرکت نفت عربی-‌آمریکایی یا آرامکو2 تغییر یافت. در سال 1946 شرکت‌های اکسون و موبیل نیز به جمع آنها پیوستند. میزان سهم هر یک از این چهار شرکت در ابتدا 25 درصد بودکه شرکت موبیل به دلیل ریسک فعالیت در عربستان، 15 درصد از سهام خود را واگذار کرد و لذا سهم سه شرکت دیگر به 30 درصد افزایش یافت[1]. تولید نفت عربستان تا پایان دهه 1940 کمتر از یک میلیون بشکه در روز بود که با اکتشاف میادین عظیمی چون آبقیق، قوار، قطیف، صفانیه، خورسانیه و غیره در سال‌های 65-1940 و توسعه آنها، تولید نفت این کشور تا پایان دهه 1960 به بیش از 3 میلیون بشکه در روز رسید. البته ظهور عربستان به عنوان یک بازیگر اصلی انرژی، در دهه 1970 اتفاق افتاد که مقارن با زمانی است که رشد تقاضای جهانی نفت‌خام بسیار شدت گرفته بود. تقاضای جهانی نفت‌خام در سال 1965 حدود 35 میلیون بشکه در روز بود که این میزان در سال 1970 به بیش از 45 میلیون بشکه در روز و در سال 1979 به حدود 64 میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرد. در واقع مصرف نفت‌خام جهان طی 15 سال، حدود 30 میلیون بشکه در روز افزایش یافت. این در حالی است که تولید نفت آمریکا که بزرگ‌ترین تولید کننده نفت جهان در این دوران بود از سال 1970 با روندی کاهشی مواجه شده و از 2/11 میلیون بشکه در روز به 1/10 میلیون بشکه در روز در سال 1979 افت کرده بود[2]. در کنار تحولات فوق، در سال 1973 و پس از فراگیرشدن موج ملی شدن صنعت نفت در کشورهای مختلف، دولت عربستان نیز 25 درصد از سهام شرکت آرامکو را از 4 شرکت آمریکایی سهام‌دار خریداری کرد. لذا شرکت‌های آمریکایی سهام‌دار آرامکو که پی برده بودند دیر یا زود سهم آنها از منابع سرشار عربستان به طور کامل قطع خواهد شد، تمام تلاش خود را انجام دادند تا با هدف دست‌یابی به حداکثر سود، تولید نفت این کشور را قبل از خروج خود افزایش دهند. در نهایت عربستان توانست در سال 1980 مابقی سهام این شرکت‌ها را نیز خریداری و آرامکو را به طور کامل ملی کند. همچنین در سال 1989 نام شرکت آرامکو به سعودی آرامکو تغییر یافت[1]. لذا در مجموع رشد شدید تقاضای جهانی نفت خام در دهه 1970، فرارسیدن اوج3 تولید نفت آمریکا در این دوره و هم‌چنین تمایل سهام‌داران آمریکایی به کسب سود بیشتر، قبل از ملی شدن آرامکو سبب شد تا آمریکا برای جبران افت تولید خود و کنترل بازار نفت جهان، فشار بیشتری به عربستان وارد کند؛ به طوری که تولید نفت‌خام عربستان از 3 میلیون بشکه در روز در آغاز دهه 1970، به بیش از 9 میلیون بشکه در روز در سال 1977 افزایش یافت. این رشد بی‌رویه تولید سبب شد تا فشار مخازن عربستان با افت شدیدی مواجه شده و میزان تولید آب از چاه‌های این میادین تا حد زیادی افزایش یابد. به همین دلیل عربستان در سال 1978 به تعدادی از میادین بزرگ خود استراحت داد و تولید نفت‌خام خود را 6/1 میلیون بشکه در روز کاهش داد. کاهش 2‌ میلیون بشکه‌ای تولید نفت‌خام ایران در سال 1979 (مقارن با انقلاب اسلامی)، سبب شد تا عربستان دوباره تولید نفت خود را طی سال‌های 1980 و 1981 به 10 میلیون بشکه در روز افزایش دهد. البته عربستان مجدداً در خلال سال‌های 1982 تا 1985 و مقارن با رکود اقتصادی آمریکا و کاهش تقاضای جهانی نفت‌خام طی این سال‌ها، تولید خود را به طرز چشم‌گیری کاهش داد و به ترمیم میادین اصلی خود پرداخت. در آغاز دهه 1980 نرخ تورم در ایالات متحده روند افزایشی در پیش گرفت و نرخ بیکاری نیز به بالاترین سطح خود بعد از جنگ جهانی دوم افزایش یافت. ضمن اینکه در این سال‌ها سیاست‌های کشورهای صنعتی غرب در زمینه بهینه‌‌سازی مصرف انرژی، جایگزینی سایر انرژی‌ها با نفت‌خام و کاهش وابستگی به نفت وارداتی از کشورهای عضو اوپک و به‌خصوص خلیج‌فارس که بعد از اولین شوک نفتی در سال 1973 به اجرا درآمده بود، به بار نشست. عربستان طی سال‌های 85-1982 با کاهش تولیدی در حدود 5/6 میلیون بشکه در روز، تولید نفت‌خام خود را به 5/3 میلیون بشکه در روز کاهش داد. در برخی از ایام این دوران تولید نفت عربستان حتی به 2 میلیون بشکه در روز نیز رسید. با توجه به این روند کاهشی که سبب از دست رفتن سهم بازار عربستان شده بود، زکی یمانی وزیر نفت کلیدی عربستان سعودی با هدف کسب مجدد سهم بازار، تولید نفت عربستان را افزایش داد. زکی یمانی با در پیش گرفتن این استراتژی در تلاش بود تا از طریق سیاست عرضه بیش از تقاضا، قیمت‌های جهانی نفت‌خام را کاهش داده و تولیدکنندگان رقیب را از میدان خارج کند (سیاست دامپینگ4). در نتیجه تولید نفت عربستان در سال 1986 به 5 میلیون بشکه در روز و تا سال 1989 به بیش از 6/5 میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرد. سیاست جنگ قیمت‌ها که در سال 1986 توسط عربستان آغاز شد سبب کاهش قیمت‌های جهانی نفت خام از حدود 28 دلار به 14 دلار در هر بشکه گردید. تأثیر اساسی این سیاست بر بنیان تصمیم‌گیری‌های آتی اوپک، سبب وضع نظام سهمیه‌بندی تولید در سال 1987 توسط این سازمان شد. هم‌چنین در ادامه تحولات خاورمیانه، جنگ عراق و کویت سبب شد تا تولید این دو کشور در سال 1991 بیش از 7/3 میلیون بشکه در روز نسبت به سال 1989 کاهش یابد و مجدداً عربستان جهت جبران تقاضای بازار، مجبور به افزایش تولید به بیش از 8 میلیون بشکه در روز شد. در دهه 1990 رشد اقتصادی کشورهای مختلف موجب افزایش تقاضای نفت‌خام در جهان شد. تقاضای جهانی نفت‌خام در دهه 1990 نسبت به دهه 1980 تقریبا دوبرابر افزایش پیدا کرد. در عین حال نرخ تولید نفت‌خام در اتحاد جماهیر شوروی که طی دهه 1980 به بیش از 12 میلیون بشکه در روز رسیده بود در دهه 1990 و با آغاز فروپاشی شوروی با افت تولید شدیدی مواجه شده و به حدود 7 میلیون بشکه در روز کاهش پیدا کرد. این موضوع سبب شد عربستان امکان کاهش مجدد تولید خود را در دهه 1990 نداشته باشد و طی این دهه همواره در پی افزایش تولید باشد[3]. در سال 2003 نیز افت تولید نفت در ونزوئلا، نیجریه و عراق سبب شد تا تولید نفت عربستان دوباره افزایش یابد. اعتصاب کارکنان صنعت نفت ونزوئلا که از نوامبر سال 2002 آغاز شده بود، تا ژانویه سال 2003 سبب کاهش بیش از 3/2 میلیون بشکه در روز از تولید این کشور شد. اعتصابات کارکنان صنعت نفت نیجریه نیز تولید این کشور را در ماه آوریل 2003 بیش از 400 هزار بشکه در روز نسبت به فوریه 2003 کاهش داده بود. همچنین حمله آمریکا به عراق در ماه مارس 2003 موجب کاهش بیش از 3/2 میلیون بشکه در روز تولید نفت‌خام عراق در آوریل 2003 شد. در دهه 2000 با وجودی که رشد اقتصادی جهان بیش از دهه 1990 بود ولی سیاست‌های صرفه‌جویی و ارتقای تکنولوژی سبب افزایش تقاضای نفت‌خام جهان به میزانی برابر با دهه 1990 شد. در عین حال در این دهه تولید نفت کشورهای عضو اتحادیه اروپا و OECD با کاهش قابل ملاحظه‌ای مواجه گردید. لازم به ذکر است که افزایش سطح قیمت‌های نفت خام از سال 2003 تا 2008 و هم‌چنین رکود اقتصاد جهانی در پایان سال 2008 نیز در این دهه به وقوع پیوست. افزایش سطح قیمت‌های جهانی نفت‌خام سبب شد تا فشار کشورهای مصرف‌کننده بر عربستان جهت افزایش تولید نفت‌خام افزایش یابد. این موضوع سبب افزایش تولید نفت‌خام عربستان در سال 2008 به حدود 9 میلیون بشکه در روز شد. بحران جهانی و کاهش تقاضای نفت‌خام در سال‌های 2009 مجدداً سبب کاهش تولید عربستان به کمتر از 8 میلیون بشکه در روز گردید. هرچند بهبود اندک اقتصاد جهانی در طی سال‌های 2010 تا 2012، جنبش‌های اخیر کشورهای عربی از جمله لیبی و هم‌چنین تحریم نفت خام ایران از سوی آمریکا و اروپا سبب شد تا متوسط تولید نفت‌خام عربستان در طی این سال‌ها روندی افزایشی پیدا کرده و در سال‌های 2011 و 2012 به بیش از 9 میلیون بشکه در روز افزایش یاید[4]. شایان ذکر است 7/54 درصد از نفت عربستان در سال 2011 به آسیا، 16 درصد به آمریکا، 1/7 درصد به مدیترانه، 9/4 درصد به اروپا و 17 درصد نیز به سایر نقاط صادر شده است[5]. 2- ساختار میادین نفتی عربستان عربستان دارای 90 میدان نفتی است که از این مجموع، 70 میدان در خشکی و 20 میدان در دریا واقع شده‌ است. اغلب میادین نفت و گاز عربستان در شرق این کشور و در خشکی قرار دارند. 10 میدان نفتی عربستان نیز در منطقه بی‌طرف با کویت قرار دارد (6 میدان در خشکی و 4 میدان در دریا) [6]. مزیت کلیدی و تا حدودی انحصاری عربستان در جهان این است که می‌تواند از تعداد محدودی از میادین، تولید بسیار بالایی داشته باشد؛ به‌طوری‌ که حداکثر تولید این کشور به میزان 10 میلیون بشکه در روز (در سال 1980)، از 15 میدان نفتی صورت پذیرفته است. بر اساس برآورد آژانس بین‌المللی انرژی، حدود80 درصد از تولید انباشتی عربستان از سال 1950 تا 2005 از 3 میدان نفتی این کشور یعنی قوار، آبقیق و صفانیه بوده است [7]. جدول 2 تولید نفت عربستان در طی سال‌های 2005 تا 2010 را به تفکیک میدان نشان می‌دهد. همان طور که مشاهده می‌شود تولید این کشور در سال2010 از 20 میدان (12 میدان خشکی و 8 میدان دریایی) انجام شده است. حدود 76 درصد از کل تولید عربستان در سال 2010 از میادین نفتی خشکی بوده است. همچنین حدود 85 درصد از نفت عربستان در سال 2010 از 7 میدان نفتی بزرگ این کشور تولید شده است. دو میدان قوار و خورایس به تنهایی حدود 60 درصد از کل تولید عربستان در سال 2010 را تشکیل می‌دهند [4]. در حدود نیمی از ذخایر نفتی عربستان در 8 میدان نفتی در شمال‌شرقی این کشور واقع شده است. میدان قوار که یک میدان کربناته شکاف‌دار است ستون اصلی تولید نفت عربستان سعودی است. 8/1 درصد از ذخایر نفت کل دنیا در میدان قوار قرار دارد (125 میلیارد بشکه). بهره‌برداری از این میدان که بزرگ‌ترین میدان نفتی جهان است از سال 1952 آغاز و اوج تولید آن در سال 1980 به میزان 4/5 میلیون بشکه در روز بوده است. لازم به ذکر است طی آن سال‌ها روزانه 9 میلیون بشکه آب به میدان قوار تزریق می‌گردید. در حال حاضر این میدان حدود 5/3 میلیون بشکه در روز تولید می‌کند. عرض میدان قوار در عریض‌ترین نقطه آن 50 کیلومتر و طول آن هم 280 کیلومتر است. از اواخر دهه 1990 حفر چاه‌های عمودی در قوار متوقف شد و تنها چاه‌های افقی با تکمیل چندگانه، آن هم در دورترین نقاط نسبت به شکاف‌های مخزن انجام می‌شود. بنا به ادعای سعودی آرامکو، این اقدام، تولید آب همراه میدان قوار را از 37 درصد در سال 2000 به 27 درصد در سال 2008 کاهش داده است[8]. میدان قوار به 5 ناحیه بهره‌برداری کوچک‌تر تقسیم شده است. عین‌دار و شدگام در بخش شمال که از بهترین مخازن دنیا هستند و بخش‌های عثمانیه،هاویه و حارث در بخش جنوبی که از تراوایی کمتر، ستون نفتی نازک‌تر و حجم نفت کمتری برخوردار هستند. در شکل 2 روند تولید نفت میدان قوار در بخش‌های مختلف از آغاز بهره‌برداری تا سال 2003 نشان داده شده است. همان‌طور که گفته شد عربستان در مقاطع زمانی مختلف به میادین تولیدی خود استراحت داده است. تولید میدان قوار در سال 1978 حدود 800 هزار بشکه در روز کاهش داده شده است. همچنین طی سال‌های 1982 تا 1990 عربستان با کاهش تولیدی معادل 3/4 میلیون بشکه در روز از میدان قوار به ترمیم آن پرداخته است (شکل 2) [9]. حدود 65 تا 70 درصد از ظرفیت تولید نفت‌خام عربستان از نوع فوق سبک و سبک بوده و مابقی آن متوسط تا سنگین است. میادین آبقیق، بری و شیبه‌ حاوی نفت‌خام فوق سبک و میادین قوار، خوریس، خورسانیه و قطیف حاوی نفت‌خام سبک، میادین ابوصفه، زلوف و مرجان حاوی نفت‌خام متوسط و میادین صفانیه و منیفا حاوی نفت‌خام سنگین هستند[10]. 3- برنامه‌های نگهداشت توان تولید میادین نفتی سعودی‌آرامکو یکی از بهترین شرکت‌های جهان در زمینه نگهداشت توان تولید از میادین نفتی است. بر اساس برآورد آژانس بین‌المللی انرژی، متوسط نرخ افت تولید میادین نفتی عربستان سالانه 6 درصد بوده است[7]. این بدین معنی است که سالانه بیش از 500 هزار بشکه در روز از ظرفیت تولید نفت عربستان کاسته می‌شود. شایان ذکر است که سخنگوی شرکت آرامکو در سال 2006 اعلام کرد که نرخ افت تولید میادین نفتی بالغ عربستان را بدون انجام هیچ اقدام جدیدی، 8 درصد است که فعالیت‌های آرامکو این میزان را به 2 درصد کاهش خواهد داد[11]. در واقع عربستان سعی می‌کند تا از دو طریق، تأثیر افت تولید بر روی ظرفیت تولید خود را کاهش دهد؛ نخست به‌کارگیری بهترین و جدیدترین تکنولوژی‌های موجود در میادین تولیدی و دوم توسعه میادین جدید. در حال حاضر تقریباً در هیچ یک از میادین نفتی عربستان حفاری عمودی انجام نمی‌شود. عربستان در دهه 1990 از حفاری افقی برای توسعه و نگهداشت توان تولید میادین نفتی خود استفاده ‌کرد که اکنون این نوع حفاری هم کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و عمدتاً از روش 5MRC استفاده می‌شود. در واقع، تفاوت چاه‌های عمودی و افقی با MRC های مشابه را می‌توان به تفاوت میان ماهی‌گیری با نخ، قلاب یا تور تشبیه کرد. با به‌کارگیری چاه‌های MRC که هشت شاخه هستند سطح تماس چاه و مخزن به 10 تا 12 کیلومتر می‌رسد[12]. لازم به‌ذکر است با توجه به عمر بالای میادین عمده نفت‌خام عربستان و تولید حداکثری آنها طی سال‌های گذشته، میزان تولید آب از چاه‌های موجود بسیار افزایش یافته است. هم‌چنین بر اساس تجارب موجود و مطالعات انجام شده در شرکت آرامکو بهترین راه برای کاهش تولید آب در مخازن، کاهش تولید از چاه‌ها است. به همین دلیل آرامکو برای نگهداشت توان تولید میادین به طور پیوسته حفاری چاه‌های جدید را در برنامه خود دارد. طی 10 سال اخیر تعداد چاه‌های تولیدی نفت عربستان با افزایش 1519 حلقه‌ای به 5272 حلقه چاه رسیده است. از چا‌ههای جدید حفاری شده، 1071 حلقه در میادین نفت خشکی و 448 حلقه در میادین نفت دریایی واقع شده‌اند. در واقع طی 10 سال اخیر سالانه 107 حلقه چاه در خشکی و 45 حلقه چاه در دریا به چاه‌های تولیدی نفت‌خام عربستان اضافه شده است (شکل 3). به طور کلی می توان گفت که تولید هر حلقه چاه نفتی عربستان از 2277 بشکه در روز در سال 2005 به 1549 بشکه در روز در سال 2010 کاهش پیدا کرده است[13]. هم‌چنین عربستان سعودی برنامه‌های متعددی برای تزریق آب و حفظ فشار میادین نفتی خود از بدو توسعه و پیش از بروز افت فشار در میدان در دست اجرا دارد. این کشور از اواسط دهه 1950 جهت حفظ فشار میادین تولیدی، شروع به تزریق گاز همراه نفت کرد. اولین واحد تزریق گاز در سال 1954 در میدان آبقیق و دومین واحد در سال 1959 در میدان عین‌دار احداث شد. پس از چندی به دلیل اینکه تزریق گاز نتوانست به طور کامل از افت فشار مخازن جلوگیری کند، به تزریق آب روی آوردند. اولین تجربه تزریق آب به سال 1956 در میدان آبقیق باز می‌گردد که به دلیل موفقیت‌آمیز بودن این عملیات، در اوایل دهه 1960 کار تزریق به میدان قوار قبل از افت فشار این میدان آغاز شد. در سال 1998 معادل 12 میلیون بشکه در روز به دو میدان قوار و آبقیق آب تزریق می شد. بر اساس گزارش‌های شرکت سعودی آرامکو، در حال حاضر روزانه 12 میلیون بشکه آب به 3 میدان قوار، آبقیق و بری تزریق می‌شود که 7 میلیون بشکه آن از تصفیه آب دریا، 3 میلیون بشکه از واحدهای جداسازی نفت و گاز و 3 میلیون بشکه نیز از سفره‌های آب زیرزمینی تأمین می‌شود. از مجموع 12 میلیون بشکه، 8 میلیون بشکه به میدان قوار و 4 میلیون بشکه به میادین بری و آبقیق تزریق می‌شود[1]. شرکت آرامکو با وجود گذشت 4 دهه از شروع تزریق آب به مخازن نفتی، هنوز هم از این عملیات درس می‌گیرد. مدیریت تزریق و آگاهی از الگوهای جریان آب تزریق شده در داخل مخزن می‌تواند از بروز مشکلات جدی در عملیات تزریق جلوگیری به عمل آورد. همچنین عربستان به تجربه آموخته است که تزریق آب به مخازن باید از همان مرحله شروع تولید آغاز شود. لذا به عنوان نمونه به میدان خورایس که به تازگی توسعه یافته است، روزانه 2 میلیون بشکه در روز آب تزریق می‌کند[14]. عربستان به توسعه و به‌کارگیری تکنولوژی‌های نوین در میادین نفتی خود بسیار اهمیت می‌دهد و در همین راستا، در سال 2009 قراردادی با شرکت شلمبرژه برای توسعه فناوری‌های تکمیل چاه امضا کرد. هم‌چنین این کشور برای شبیه‌سازی مخازن نفتی خود، نرم افزار اختصاصی Power را طراحی کرد و این نرم‌افزار را در سال 2010 به Gigapower ارتقاء داد. علاوه بر این عربستان از تکنولوژی میادین هوشمند برای بهره‌برداری از میادین نفتی خود بهره می‌برد. تعداد واحدهای بهره‌برداری نفت و گاز عربستان در سال 2004 حدود 60 واحد اعلام شده که 25 درصد از آنها در میدان قوار نصب شده است. یکی از اقدامات کلیدی عربستان سعودی برای نگهداشت توان تولید میادین نفتی خود افزایش ظرفیت نمک‌زدائی و مدیریت آب همراه تولیدی6 در واحدهای بهره‌برداری است. 4- میادین نفتی در حال توسعه عربستان افت تولید و نرخ تخلیه میادین نفتی عربستان بسیار بالا برآورد می‌شود. لذا این کشور برای حفظ سطح تولید فعلی در سال‌های آتی، عربستان نیازمند کشف و توسعه میادین جدید است. هم‌چنین مطالعات انجام شده حکایت از آن دارد که به کارگیری روش‌های ثالثیه7 ازدیاد برداشت به ندرت منجر به افزایش تولید از میادین عربستان می‌شود. بنابراین مقوله توسعه میادین جدید در کنار نگهداشت توان تولید میادین موجود از راهبردهای اساسی عربستان برای باقی‌ماندن در نقش رهبری بازار نفت‌خام جهان است. عربستان مدعی است هزینه توسعه میادین نفتی در این کشور بسیار پایین است. بر اساس هزینه‌های سرمایه‌گذاری برخی از میادین توسعه یافته و در حال توسعه این کشور طی سال‌های 2004 تا 2010، هزینه توسعه به ازای هر بشکه نفت حدود 13000 دلار می‌باشد که رقم مناسبی به‌نظر می‌رسد(نسبت میزان سرمایه گذاری انجام شده برای توسعۀ میدان بر اوج تولید پیش بینی شده)[15]. در حال حاضر عربستان در حال توسعه 8 میدان نفتی است که بر اساس اطلاعات منتشر شده در صورت توسعه کامل این میادین، 2میلیون بشکه به ظرفیت تولید نفت‌خام این کشور اضافه خواهد شد. بر اساس برنامه‌ریزی انجام شده قرار است بهره‌برداری از میدان دورا که در خلیج فارس و در منطقه بی‌طرف بین کویت و عربستان واقع شده در سال 2017 آغاز شود. سرمایه‌گذاری مورد نیاز توسعه این میدان (که با میدان آرش ایران مشترک است)، برای 20 سال آتی حدود 11 میلیارد دلار برآورد شده که این رقم شامل کلیه هزینه‌های توسعه، حفاری و افزایش ظرفیت می‌باشد [16]. میدان منیفا نیز در سال 1957 در آب‌های کم‌عمق خلیج‌فارس و در 200 کیلومتری شمال‌غربی ظهران کشف شد. سرمایه‌گذاری برای توسعه این میدان در سال 2006 معادل 10 میلیارد دلار برآورد شد و قرار بود از اواسط سال 2011 با ظرفیت تولید 900 هزار بشکه نفت سنگین به بهره‌برداری برسد. در حال حاضر عربستان اعلام کرده که این میدان از سال 2013 با ظرفیت 500 هزاربشکه در روز وارد مدار تولید خواهد شد و تا سال 2024 به ظرفیت کامل خواهد رسید[16]. ظرفیت تولید میدان دریایی خورسانیه نیز 500 هزار بشکه در روز است که طبق برنامه قرار بود این میدان در سال 2010 مورد بهره‌برداری قرار گیرد. این در حالی است که تولید این میدان در سال 2010 معادل 64 هزار بشکه در روز بوده است. میدان نعیم نیز از دیگر میادین در حال توسعه عربستان است که ظرفیت تولید 100 هزار بشکه در روز را خواهد داشت. این میدان نیز قرار بود در سال 2010 به بهره‌برداری کامل برسد. این میدان که در سال 2010 میلادی 45 هزار بشکه در روز تولید داشته به احتمال زیاد تا پایان سال جاری به ظرفیت کامل دست خواهد یافت. هم‌چنین توسعه میدان شیبه نیز با هدف افزایش ظرفیت تولید تا سقف 250 هزار بشکه در حال انجام است که در صورت توسعه کامل، این میدان قادر به تولید 750 هزار بشکه نفت‌خام در روز خواهد بود. تولید این میدان در سال 2010 معادل 320 هزاربشکه در روز بوده است. ظرفیت کامل میدان خورایس که به تازگی توسعه یافته، 2/1 میلیون بشکه در روز است که در سال 2010 حدود 1 میلیون بشکه در روز تولید داشته و به احتمال زیاد تا پایان سال جاری به ظرفیت کامل خواهد رسید[14]. هم‌چنین بر اساس گزارش برخی منابع، توسعه میادین لولو و زیملاح نیز در حال انجام است ولی اطلاعاتی از میزان سرمایه‌گذاری و تولید آنها منتشر نشده است[16]. 5- چشم انداز ظرفیت تولید نفت‌خام عربستان در افق سال 2020 همانگونه که ذکر شد عربستان در دهه 1970 به دلیل افزایش شدید تقاضای جهانی نفت‌خام و فرا رسیدن اوج تولید نفت آمریکا و هم‌چنین تمایل سهام‌داران آمریکایی آرامکو به کسب سود بیشتر قبل از ملی شدن این شرکت، تولید خود را طی 7 سال به میزان 6 میلیون بشکه در روز افزایش داد. کاهش 2 میلیون بشکه‌ای تولید نفت‌خام ایران مقارن با انقلاب اسلامی در سال 1979 و همچنین جنگ عراق و کویت و کاهش تولید این دو کشور به میزان 7/3 میلیون بشکه در روز باعث شد تا عربستان بار دیگر مجبور به افزایش تولید خود جهت جبران کاهش عرضه در بازار گردد. در واقع ادعای رهبری بازار نفت، عربستان را مجبور کرده تا در مواقع بحرانی برخلاف میل و توان میادین نفتی خود، تولید حداکثری را در برنامه قرار دهد که این امر به تولید صیانتی و درازمدت این کشور آسیب جدی رسانده است. لذا فشار مخازن این کشور با افت شدیدی مواجه شده و تولید آب از چاه‌های آن بسیار افزایش یافته است. آژانس بین المللی انرژی معتقد است هر چند میزان تولید آب میادین عمده نفتی عربستان به بیش از 35 درصد رسیده اما این مقدار در مقایسه با میادین دریای شمال و آمریکا که درصد آب همراه آنها بالغ بر 90 درصد است، بسیار قابل قبول می‌باشد. در واقع آژانس معتقد است با وجودی که عمده میادین عربستان وارد مرحله پیری شده‌ و مانند ایام جوانی دیگر قدرت مانور و یکه‌تازی را ندارند، اما هم‌چنان و برای سال‌های طولانی قادر به تولید به میزان قابل توجهی خواهند بود[7]. از همین روی آرامکو که در اوایل دهه 1970 مدعی بود طی سال‌های آتی قادر به تولید 20 تا 25 میلیون بشکه در روز خواهد بود به علت در پیش گرفتن سیاست تولید حداکثری از میادین نفتی و نفوذ آب به چاه‌ها، این هدف را به 16 میلیون بشکه در روز کاهش داد. هم‌چنین در ادامه و با استمرار مشکلات تولیدی این میادین، مقرر شد تا زمان کشف میادین جدیدی که از ذخایر قابل ملاحظه‌ای برخوردار باشند، این هدف به تولید 12 میلیون بشکه در روز تقلیل یابد. شایان ذکر است در آوریل سال 1979 کمیته روابط خارجی سنای ایالات متحده آمریکا گزارشی در خصوص آینده تولید نفت‌خام در عربستان سعودی تهیه کرد که مستندات این گزارش تا 50 سال محرمانه اعلام و تنها بخش کوچکی از جلسات تحقیق سنا در این زمینه تاکنون منتشر شده است. در این گزارش شرکت‌های آمریکایی سهام‌‌دار شرکت آرامکو به‌دلیل تولید حداکثری از میادین نفت عربستان در سال‌های قبل از ملی شدن آن و به خطر انداختن آینده تولید این میادین متهم شناخته شده‌اند[1]. همچنین از اواخر سال 1950 تا اوایل سال 1982 تولیدکنندگان عمده نفت‌خام و اوپک هر سال یک یا دو بار اطلاعات تولید خود را میدان به میدان در نشریه Oil and Gas منتشر می‌کردند. اما عربستان در سال 1982 به‌دلیل مشکلات فزاینده میادین نفتی خود این روند را متوقف کرد. این موضوع ابهامات مربوط به توان تولید عربستان را بیش از پیش افزایش داد. طی سال‌های گذشته نیز همواره ظرفیت واقعی تولید نفت عربستان مورد پرسش بوده و صاحب‌نظران متعددی در این زمینه به گمانه‌زنی پرداخته‌اند. حداکثر تولید عربستان طی سی سال گذشته در ماه ژوئن سال 2012 اتفاق افتاد که بر اساس اعلام رسمی آرامکو تولید آن به 1/10 میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرد. البته لازم به‌ذکر است که منابع ثانویه این میزان را تائید نکرده و میزان تولید عربستان در این ماه را 9/9 میلیون بشکه در روز برآورد کرده‌اند[17]. این در حالی است که عربستان همواره خود را بزرگ‌ترین دارنده ظرفیت تولید نفت‌خام جهان معرفی کرده و همواره بر وجود ظرفیت مازاد تولید به میزان 5/2 میلیون بشکه در روز تأکید دارد. با این وجود در مواقع حساسی همچون کاهش 1 میلیون بشکه‌ای تولید روزانه نفت لیبی در سال 2011 و یا افزایش شدید قیمت‌های جهانی نفت‌خام هم‌زمان با بحران اقتصادی حاکم بر آمریکا و اروپا طی سال‌های 2011 و 2012، این کشور نتوانست نفت مازادی وارد بازار کند تا مانع افزایش قیمت‌های جهانی نفت‌خام شود. شاید برخی گمان کنند که این موضوع به دلیل مسائل اقتصادی و تمایل مقامات عربستان به کسب درآمدهای نفتی بیشتر مربوط باشد، اما از آنجا که سیاست خارجی و نفتی عربستان به طور کامل با منافع آمریکا هماهنگ است، این موضوع منتفی خواهد بود. در واقع علت اصلی این امر توان محدود این کشور در تولید نفت مازاد است. به هر تقدیر با وجود تعدد میادین نفتی عربستان با سابقه بیش از 50 سال تولید، مشکلاتی چون افت تولید و تولید آب همراه به میزان زیاد، توان آتی تولید نفت‌خام این کشور را تهدید می‌کند. همچنین میادین جدیدی که در دهه 2000 توسعه یافته‌اند نیز تنها توانسته‌اند بخشی از افت تولید میادین عمده و قدیمی عربستان را جبران کرده و فشار وارده به این میادین را کاهش دهند. در حقیقت اگرچه ممکن است عربستان قادر باشد در مواقع بحرانی فشار بیشتری به میادین قدیمی خود آورده، تولید نفت‌خام را حداکثر به 11 میلیون بشکه در روز افزایش دهد، اما باید توجه داشت که دوام و پایداری این شرایط، بسیار کوتاه است. ضمن اینکه افزایش تولید مجدد از میادین عمده و قدیمی عربستان می‌تواند به قیمت تشدید مشکلات تولیدی و کاهش توان تولید آنها در دراز مدت منجر گردد. آژانس بین‌المللی انرژی در سال 2011، توان تولید عربستان در سال 2015 را 5/10 میلیون بشکه در روز و در سال 2020 معادل 9/10 میلیون بشکه در روز برآورد کرده است. البته آژانس همانند سابق، دورنمای مناسبی از وضعیت عربستان تصویر نموده و پیش‌بینی کرده است که تولید نفت عربستان در سال 2030 به 6/12 میلیون بشکه افزایش خواهد یافت[18]. لازم به‌ذکر است برآورد سال 2004 آژانس بین‌المللی انرژی از توان تولید عربستان حاکی از آن بود که این کشور در سال 2010 قادر به تولید 2/13 میلیون بشکه در روز است[7]. اما در برآورد سال 2011 زمان تحقق این میزان تولید تا سال 2030 به تعویق افتاده است. در جدول 2 برآوردهای آژانس بین‌المللی انرژی از توان تولید عربستان طی سال‌های مختلف مقایسه و نمایش داده شده است که این مقادیر حاکی از افت شدید برآورد تولید این کشور در هر دوره پیش‌بینی جدید است. لازم به ذکر است که عدم تحقق اهداف تولیدی عربستان به طور مطلق ناشی از کمبود دسترسی به تکنولوژی‌های نوین و یا منابع مالی لازم برای سرمایه‌گذاری نبوده و تنها منعکس‌کننده ظرفیت واقعی و محدود تولید نفت عربستان است. بر اساس برآورد سال 2011 آژانس بین‌المللی انرژی، عربستان طی 20 سال آتی (2010 تا 2030) می‌تواند 6/2 میلیون بشکه در روز به توان تولید خود بیافزاید [18]. هم‌چنین بر اساس برآورد شرکت BP، عربستان در افق سال 2030 در مجموع می‌تواند 3 میلیون بشکه در روز از طریق توسعه میادین جدید به ظرفیت تولید خود اضافه کند[20]. شرکت استات‌اویل نیز توان تولید نفت‌خام عربستان سعودی در سال 2020 را 10 میلیون بشکه ارزیابی کرده است[21]. البته باید گفت امکان توسعه میادین عربستان به نحوی که 2 میلیون بشکه در روز به تولید این کشور اضافه شود بسیار بعید به نظر می‌رسد. چرا که این کشور طی دهه 2000 در مجموع توانسته حدود 3/1 میلیون بشکه در روز از طریق توسعه میادین جدید به ظرفیت تولید خود بیافزاید که 1 میلیون بشکه در روز از این میزان نیز مربوط به میدان خواریس بوده است. هم‌چنین عربستان به غیر از میدان منیفا، میدان بزرگ دیگری که با توسعه آن بتواند تولید خود را به مقدار چشم‌گیری افزایش دهد در اختیار ندارد. همان طور که گفته شد طبق اعلام سعودی آرامکو، توسعه میدان منیفا نیز که ظرفیت تولید نفت سنگین به میزان 900 هزار بشکه در روز را خواهد داشت، تا سال 2024 به طول می‌انجامد. بنابراین بر اساس بررسی تولید میدان به میدان و برنامه‌های در دست انجام عربستان سعودی، چشم‌انداز توان تولید 10 میلیون بشکه‌ای این کشور در سال 2020 نیز خوش‌بینانه به نظر می‌رسد؛ چرا که بر اساس بررسی مؤسسات معتبری نظیر گلوبال دیتا، تولید میادین عمده نفت‌خام عربستان در افق 2020 بیش از 2 میلیون بشکه در روز افت خواهد کرد (کمتر از 2 درصد افت سالانه) و از 6734 هزار بشکه در روز در سال 2010 به 5652 هزاربشکه در روز در سال 2020 کاهش می‌یابد[16]. در واقع با توجه به وارد شدن میادین عمده عربستان به نیمه دوم عمر خود و افزایش میزان افت تولید این میادین، نقش و توان تولید نفت‌خام عربستان در آینده بسیار کاهش پیدا خواهد کرد. البته برای برآورد ظرفیت تولید نفت‌خام عربستان در سال 2020، باید تولید سایر میادین فعلی این کشور به علاوه میادین در حال توسعه جدید را نیز به مقادیر فوق افزود. سایر میادین تولیدی فعلی عربستان سعودی عبارتند از دیروازه، خورایس، مبروک و نعیم که توان تولید آنها در سال 2010 معادل 1055 هزار بشکه در روز بوده است. اگر عربستان بتواند طی سال‌های 2010 تا 2020 (همانند دهه 2000) به میزان 3/1 میلیون بشکه در روز از طریق توسعه میادین جدید به تولید خود اضافه نماید، در مجموع توان تولید واقع‌بینانه نفت‌خام این کشور در سال 2020 به حدود 8 میلیون بشکه در روز بالغ می‌گردد. نتیجه‌گیری در خصوص ظرفیت و توان تولید نفت‌خام عربستان سعودی برآوردهای مختلف و متعددی ارائه شده است. از آنجا که سیاست‌های انرژی عربستان طی بیش از سه دهه اخیر همواره با منافع غرب و آمریکا هم راستا بوده، اغلب مراکز انرژی سعی دارند با پوشش گسترده ادعاهای عربستان این کشور را به عنوان رهبر بازار نفت جهان و کنترل‌کننده اوپک معرفی نمایند. پیش‌بینی‌های متعدد اغراق‌آمیز و غیرواقع‌بینانه آژانس بین‌المللی انرژی از توان تولید عربستان که زمان تحقق آنها را در هر برآورد جدید برای یک دهه به تعویق می‌اندازد نیز حکایت از همین موضوع دارد. روند تاریخی تولید نفت عربستان از ابتدا تا کنون نشان می‌دهد که این کشور به دلایل مختلف در برهه‌های زمانی متعددی مجبور به افزایش شدید تولید نفت‌خام خود شده است. این امر به تولید صیانتی میادین عربستان آسیب‌های جدی رسانده و سبب افت نرخ تولید نفت‌خام و افزایش میزان آب همراه میادین نفتی این کشور شده است. از طرف دیگر میادین توسعه یافته فعلی عربستان که تعداد آنها به 20 می‌رسد، بیش از 85 درصد از نفت درجای این کشور را دارا بوده و پتانسیل افزایش تولید چشم‌گیری برای این کشور باقی نگذاشته‌اند. هم‌چنین عمده فعالیت‌های توسعه‌ای عربستان نیز منجر به جبران افت تولید سال‌های آتی خواهد شد. لذا چنان‌چه به جای ادعاهای مقامات عربستان سعودی، واقعیات تاریخی و عینی تولید نفت‌خام این کشور طی سال‌های گذشته را ملاک برآوردهای آتی از ظرفیت تولید عربستان قرار دهیم، با توجه به نرخ افت تولید میادین موجود و برنامه‌های در دست توسعه، حداکثر توان تولید نفت‌خام عربستان در افق سال 2020 رقمی در حدود 8 میلیون بشکه در روز خواهد بود.