اخیرا وزیر نفت نیز به صراحت از وضعیت نامطلوب میادین مشترک سخن گفته و درباره طرحی در زمینه ترک تشریفات قراردادی در سپردن پروژه‌های توسعه میادین مشترک به شرکت‌هایی که توان تامین اعتبار مورد نیاز برای توسعه میدان را دارند، خبر داده است.

ایران 28 میدان نفتی و گازی مشترک با همسایگان دارد. در بین میادین مشترک نفت و گاز ایران، 15 مخزن در آب‏های خلیج فارس و 13 مخزن در خشکی قرار گرفته اند که 12 حوزه در مرز مشترک با عراق، هفت مخزن مشترک با امارات‏، چهار مخزن مشترک با عربستان سعودی، ببا قطر و عمان دو مخزن و با هر یک از کشورهای کویت و ترکمنستان نیز یک میدان مشترک هیدروکربوری داریم.

البته به تازگی مسئولان ایرانی و عراقی درباره مشترک بودن یکی از میادین مشترک با عراق تردیدهایی ابراز می‌کنند و احتمال زیادی وجود دارد که این میدان از لیست میادین مشترک حذف شود، چنانکه مسئولان نفتی نیز در اظهار نظرهای جدیدتر تعداد میادین مشترک را 27 میدان دانسته‌اند.

سید غلامحسین حسن‌تاش کارشناس و مسئول سابق نفتی درباره میزان برداشت ایران از میادین مشترک گفته است:" در میادین نفتی مشترک ایران با عراق، روزانه حدود 295 هزار بشکه عراق نفت تولید کرده و در مقابل تولید ایران 130 هزار بشکه در روز است. این در حالی است که عراقی‌ها بیش‌تر پروژه‌های خود را به مناقصه‌های بین‌المللی گذاشته‌اند و بر همین اساس تولید آن‌ها افزایش می‌یابد.

در میادین مشترک با امارات، طرف مقابل 136 هزار بشکه و ایران تنها 56 هزار بشکه تولید داشته و در میادین مشترک با عربستان سعودی 450 هزار بشکه طرف مقابل و ایران 42 هزار بشکه تولید دارد.در میدان مشترک با ترکمنستان نیز، این کشور تولید بیش‌تری دارد."

*میادین مشترک باعراق

از نظر تعداد، بیشترین میادین مشترک ایران در مرز با عراق قرار گرفته‌اند. مهدی فکور، مدیرعامل نفت مناطق مرکزی گفته است:" در میادین تحت پوشش فعالیت شرکت نفت مناطق مرکزی هیچ میدان مشترکی نیست که تولید نداشته و یا برنامه‌های توسعه ای آن فعال نباشد.  تولید در میادین مشترک تحت حوزه فعالیت شرکت نفت مناطق مرکزی به صورت برابر با کشور عراق انجام می‌شود."

3 میدان دهلران، پایدار غرب و نفت شهر از جمله میادین مشترک ایران و عراق است که تحت مدیریت نفت مناطق مرکزی قرار دارد. میدان بسیار بزرگ آزادگان که به دوبخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است و میدان یادآوران دو میدان مشترک دیگر ایران با عراق هستند که پروژه توسعه و به تولید رساندن هر دو به شرکت‌های چینی سپرده شده است. طرف عراقی با سرعت بسیار بیشتری برای بهره‌برداری از این دو میدان اقدام کرده است. میدان آزادگان بزرگترین امید ایران برای افزایش ظرفیت تولید نفت با توجه به پیر شدن اغلب مخازن قدیمی نفت و افت تولید آنها است.

میدان نفتی آذر دیگر میدان‌ نفتی مشترک ایران و عراق است که تفاهمنامه توسعه آن با گازپروم روسیه بسته شد اما با تعلل گازپروم توسعه آن برعهده یک کنسرسیوم ایرانی گذاشته شد. مخزن این میدان با میدان نفتی بدرای عراق مشترک است و در امتداد شمال غربی میدان مستقل چنگوله واقع است.

این میدان دارای ۲ میلیارد و ۵۰۰ بشکه نفت خام درجا است. میزان نفت قابل استحصال از این میدان ۴۰۰ میلیون بشکه نفت برآورد می‌شود. پیش‌بینی می‌شود با بهره‌برداری از این میدان، روزانه 50 تا 65 هزار بشکه نفت خام برداشت شود.

عبدالکریم العیبی، معاون وزیر نفت عراق گفته است: "از میان میادین مشترک ایران و عراق، در حال حاضر فقط دو میدان، یعنی "هویزه" و "نفت خانه جنوبی"(نفت‌شهر) در مدار تولید قرار ندارند."
با این وجود مذاکرات دوجانبه ایران و عراق برای تشکیل شرکت مشترک و بهره‌برداری از بعضی میادین مشترک با مدیریت واحد مخزن ادامه دارد.

*میادین مشترک با عربستان

یکی از میادین مشترک با عربستان میدان نفتی اسفندیار است که بخش عربی آن را "لو لو" می‌نامد. میدان اسفندیار مشترک با عربستان دارای 532 میلیون بشکه نفت خام درجا است که با وجود دریافت صدور مجوز آن هنوز اقدامی برای توسعه و برداشت نفت صورت نگرفته است.

این گزارش حاکی‌است، از حدود 6 سال قبل شرکت ملی نفت با واگذاری آن به شرکت پتروایران، این شرکت را متعهد کرد تا با توسعه فروزان، میدان نفتی مجاور آن یعنی اسفندیار را هم توسعه دهد.

بدین سبب عقد قراردادی با کشور مالزی در دستور کار قرار گرفت که به موجب آن در مرحله اول توسعه میدان اسفندیار روزانه 10هزار بشکه نفت خام و در مرحله بعدی آن 20 هزار بشکه نفت خام تولید شود. مالزیایی‌ها از توسعه این میدان کنار کشیدند و شرکت ملی نفت می‌گوید برنامه دیگری برای تولید از این میدان دارد. باید منتظر بود و دید عربستان چه سهمی از مخزن مشترک را با برداشت از "لولو" خود برای" اسفندیار" ایران باقی می‌گذارد تا کشور ما در زمانی نامشخص آن را برداشت کند.

میدان نفتی فروزان دیگر میدان نفتی مشترک با عربستان است که در 100 کیلومتری جنوب غربی جزیره خارک و مشترک با میدان مرجان عربستان سعودی واقع شده است. بر اساس برآوردهای صورت گرفته این میدان دو میلیارد و 309 میلیون بشکه نفت خام درجا دارد.

در راستای توسعه میدان نفتی مشترک فروزان اهدافی از جمله افزایش ظرفیت تولید روزانه نفت خام به 65 هزار بشکه برای انتقال به جزیره خارک، کاهش میزاب آب در نفت ارسالی به جزیره خارک به مقدار پنج درصد حجم، ارسال گازهای همراه به جزیره خارک از طریق 100 کیلومتر خط لوله 24 اینچ به میزان 258 میلیون فوت مکعب در روز، کاهش غلظت ذرات نفت در آب تولیدی پس از تصفیه و ارسال به دریا تعریف شده است.

میادین گازی فرزاد A و B، دو میدان مشترک گازی با عربستان در زمره میادین کوچک گازی " جزیره فارسی" هستند. روند ساختمان این دو میدان گازی به گونه‌ای است که بخش اعظم میدان گازی فرزاد A در عربستان " به شکل شمال‌شرقی، جنوب‌غربی " و بخش اعظم میدان گازی فرزاد B در ایران " شمال‌غربی، جنوب شرقی " قرار داده است.

در میدان گازی فرزاد B دو چاه حفاری شده است، این میدان با ذخیره در جای حدود 5/12 تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی در آبهای ایران قرار دارد، بخش خارجی میدان فرزاد " A " در عربستان با نام میدان " حصبه " معروف است. یک کنسرسیوم هندی به توسعه فرزاد B علاقه‌مند است اما علیرغم مذاکرات طولانی اقدامی برای توسعه این میدان انجام نشده است.

حجم سرمایه‌گذاری برای توسعه فرزاد B لااقل ۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود. سید محمود محدث مدیر سابق اکتشاف شرکت ملی نفت پیش از این درباره احتمال افزایش ذخایر گازی فرزاد B با انجام فعالیت‌های اکتشافی جدید سخن گفته است.

نخستین قرارداد توسعه و اکتشاف همزمان یک میدان هیدروکربوری بین شرکت نفت فلات قاره، مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت و شرکت پتروپارس برای اکتشاف و توسعه فرزداد A به ارزش ۱۴۰ میلیون دلار منعقد شده و حفاری در این میدان آغاز شده است. حجم نهایی سرمایه‌گذاری برای توسعه این میدان مشترک ۴ میلیارد دلار برآورد می‌شود.

بر این اساس ایران علاقه زیادی به مدیریت واحد مخازن نفت و گاز مشترک با همسایگان از جمله عربستان نشان داده است اما این کشور تا کنون پاسخ مثبتی به تمایل ایران نداده است.
 

*میادین مشترک با امارات

میدان نفتی- گازی سلمان یکی از میادین مشترک ایران با امارات است. ذخیره نفت خام این میدان طی برآوردهای صورت گرفته حدود چهار میلیارد و 73 میلیون بشکه و حجم گاز این میدان حدود 5/183 میلیون متر مکعب گاز درجا برآورد شده است. تولید پایدار گاز از میدان سلمان در حال حاضر 500 میلیون فوت مکعب در روز است که احتمال افزایش تولید گاز این میدان تا سقف 700 میلیون فوت مکعب در روز وجود دارد.

بر اساس مطالعات صورت گرفته 67 درصد میدان نفتی‌گازی سلمان در بخش ایرانی و 33 درصد باقی در بخش امارات است و این در حالی است که هنوز از حجم برداشت طرف اماراتی از این مخزن اطلاع دقیقی در دست نیست.

میدان نفتی فرزام دیگر میدان مشترک ایران و امارت، بخش بسیار کوچکی از میدان " فلاح امارات متحده عربی " است که در آب‌های ایران واقع شده است. انجام بازسازی، تعمیر و ‏تبدیل چهار حلقه از ‏چاه‌های موجود در میدان ‏نصرت و حفاری هشت حلقه ‏چاه به همراه ساخت یک سکوی ‏حفاری در میدان فرزام و ‏استفاده از سکوی نصر و ‏تاسیسات میدان سیری در راستای توسعه میدان نفتی فرزام و افزایش تولید این میدان نفتی از جمله فعالیت‌های در دست اجراست.

میدان نصرت دیگر میدان مشترک نفتی ایران و امارات در جوار میدان فرزام واقع شده است. متوسط تولید میدان نصرت در سال1370، سه هزار و 300 بشکه در روز بود و کل تولید نفت خام آن در پایان سال 1380 به حدود 31 میلیون بشکه رسید. تولید روزانه این میدان در سال 1387 به بیش از 5 هزار و 400 بشکه در روز رسید، اما این حجم تولید در سال 1389 به دو هزار بشکه در روز کاهش یافت.

برای افزایش ظرفیت تولید این میدان به 16 هزار و 500 بشکه در سال‌های گذشته طرحی تهیه شد اما به دلیل تزریق فراوان آب از سوی امارات به این میدان، طرح توسعه برای افزایش تولید از این میدان در حال حاضر غیر اقتصادی ارزیابی می‌شود.

میادین سلم و ساتر نیز دو میدان کوچک هیدروکربوری با امارات هستند که مدیر عامل شرکت نفت فلات قاره به تازگی اعلام کرده توسعه این میادین به عنوان میادین مشترک ایران با کشور امارات در دستور کار شرکت نفت فلات قاره ایران قرار گرفته است.

*میادین مشترک با کویت و عمان

میدان گازی آرش تنها میدان مشترک ایران با کشور کویت در آب‌های خلیج‌فارس است. به نظر می‌رسد ادامه این میدان در آب‌های کویت با میدان «دورا» در ارتباط باشد.

پس از کشمکش فراوان بر سر مشترک بودن یا نبودن این میدان بالاخره مشترک بودن میدان گازی آرش مورد تایید طرفین قرار گرفت. ایران در طرف خود لرزه‌نگاری سه بعدی انجام داده است. محمود زیرک‌چیان زاده مدیر عامل شرکت نفت فلات قاره ایران چندی پیشاز آغاز عملیات توسعه کویت را در میدان آرش خبر داده و گفته است:" بر همین اساس عملیات اجرایی میدان مشترک گازی آرش که در جنوب غربی جزیره خارگ و بین مرزهای سه کشور ایران، کویت و عربستان قرار گرفته است، از سوی طرف ایرانی نیز امسال آغاز خواهد شد و تولید گاز از آن اواخر امسال یا اوایل سال آینده محقق می‌شود." عربستان نیز خود را شریک جدید این میدان مشترک معرفی کرده است.

میدان گازی هنگام، تنها میدان مشترک ایران با کشور عمان است که در گذشته به نام گHE-E1 " شناخته می‌شد. این میدان دارای نفت فرار با درجه API 42 و نفت درجای آن بیش از 700 میلیون بشکه و گاز درجای آن حدود دو تریلیون فوت مکعب است. میدان هنگام تنها میدان مشترکی است که با اطمینان می‌توان از جلو بودن برداشت ایران از کشور شریک خبر داد. عملیات فاز اول توسعه این میدان سال گذشته به پایان رسید و در حال حاضر روزانه بیش از 20 هزار بشکه نفت سبک از این میدان برداشت می‌شود.

در همین حال عمان با مشارکت یک شرکت انگلیسی، تولید نفت خام از این میدان مشترک را از اسفند ماه سال ۱۳۸۷ و با ساخت یک خط لوله به طول ۲۵ کیلومتر از بخش مشترک میدان هنگام – البخاء و استفاده از تاسیسات موجود در راس الخیمه امارات را با ظرفیت ۱۰ هزار بشکه نفت در روز آغاز کرد.

*بزرگترین میدان گازی جهان، مشترک بین ایران و قطر

به جز میدان رشادت که روی خط مرزی ایران و قطر واقع شده است، میدان گازی پارس جنوبی بزرگترین میدان گازی جهان بین ایران و قطر مشترک است. برآوردها نشان می‌دهد قطر با حدود 400 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز خود از سال 1367 توانسته است از میادین مشترک نفت و گاز برداشت کند و با سرمایه‌گذاری در میدان عظیم پارس جنوبی " گنبد شمالی قطر " به عنوان بزرگ‌ترین میدان گازی جهان، بزرگ‌ترین کارخانه LNG گاز مایع جهان را به بهره‌‌برداری برساند.
اما ایران با وجود سرمایه‌گذاری 40 تا 70 میلیارد دلاری در پارس جنوبی و عسلویه هنوز فاصله زیادی تا میزان برداشت قطری‌ها دارد.

اگرچه  آمار تفکیکی سالانه برداشت از پارس جنوبی منتشر نمیشود اما قطر چند ماه پیش کل برداشت میعانات گازی را از پارس جنوبی را یک میلیارد بشکه اعلام کرده است. در مقابل ایران نیز از ابتدا تا کنون قریب به 380 میلیون بشکه از این میدان میعانات با ارزش گازی برداشت کرده است.

ظرفیت تولید گاز قطر از این میدان 370 میلیون متر مکعب در روز است اما تولید واقعی آن بین 250 تا 320 میلیون متر مکعب در روز نوسان می‌کند و پالایشگاههای قطر به دلایل مختلف تمام ظرفیت کار نمی‌کنند.  میزان برداشت فعلی گاز ایران از این میدان به 220 میلیون متر مکعب در روز رسیده است اما میانگین سالانه برداشت ما کمی بیش از 200 میلیون متر مکعب در روز است.

ایران و قطر با اولویت‌های متفاوت، رفتار متفاوتی در برداشت از این میدان دارند. قطر به برداشت بیشتر میعانات با ارزش گازی علاقه‌مند است و بر مرزهای این میدان مشترک متمرکز شده اما ایران به دلیل نیاز و مصرف داخلی بیشتر به برداشت گاز این میدان علاقه نشان می‌دهد و به دلایل نامعلوم اغلب فازهای بهره‌برداری از این میدان را در عمق آب‌های سرزمینی و دور از مرزهای مشترک تعریف کرده است.

*لایه نفتی پارس جنوبی و عقب‌ماندگی شدید ایران در برداشت

لایه نفتی پارس جنوبی در بخشی که مورد اکتشاف اولیه قرار گرفته و پروژه‌ برداشت در آن تعریف شده است در واقع ادامه میدان شاهین قطر در آب‌های ایران است. قطر در حال حاضر با حفر بیش از 160 حلقه چاه قریب به 425 هزار بشکه در روز نفت سنگین از پارس جنوبی برداشت می‌کند و در حال برنامه‌ریزی برای رساندن تولید نفت از لایه نفتی پارس جنوبی به 520 هزار بشکه در روز است.
در طرف ایرانی این لایه که نسبت به طرف قطری مساحت بسیار کمتری دارد 3 ناحیه A و B و C تعریف شده که ناحیه A خود به دو ناحیه A1 و A2 تقسیم شده است.

بر این اساس بخش‌های B و C تقریبا به شکل قطعی با بخش قطری مشترک است اما بخش A1 که پروژه تولید ایران در آن تعریف شده از شانس بیشتری برای استقلال از بخش قطری برخوردار است. با این وجود و با توجه به اینکه نفت لایه نفتی پارس جنوبی نفتی بسیار سنگین و با درجه تراوایی بسیار پایین است اما بر خلاف عرف برخورد با میادین و مخازن مشترک و حتی با وجود تراوایی بیشتر بخش C این لایه، قرارداد بهره‌برداری از این میدان در بخش A1 تعریف شده است.

در واقع قرارداد بهره‌برداری از این مخزن سال 83 و با مصوبه شورای اقتصاد به گونه‌ای منعقد شد که دست پیمانکار اصلی به دلیل شرایط ویژه قرارداد تا حدود زیادی برای انجام عملیات بهره‌برداری از این لایه بسته شد. ایران هنوز از این لایه هیچ برداشتی ندارد. با وجود حفر 7 حلقه چاه با 10 حفره به دلیل تعلل در خرید کشتی چند منظوره FPSO هنوز زمان دقیق بهره‌برداری از این لایه مشخص نیست چنانکه این زمان کمتر از دو سال آینده نخواهد بود.

*و در پایان...

در برنامه‌های توسعه پس از پایان جنگ، همزمان با سرمایه‌گذاری در صنعت نفت، موضوع سرمایه‌گذاری در میادین مشترک نیز مورد توجه قرار گرفت اما درعمل سرمایه‌گذاری ایران در میادین مشترک با کشورهای عراق، کویت، عربستان امارات و قطر کمتر از کشورهای حاشیه خلیج فارس بوده است و همین امر باعث شده میزان برداشت رقبا از میادین مشترک نفت و گاز 9 برابر ایران باشد.

در ایران همواره منابع نفت و گاز به عنوان منابع درآمد مورد توجه قرار گرفته‌اند و به سرمایه‌گذاری کلان مورد نیاز برای توسعه این میادین و همچنین ایجاد رویه های واحد و منسجم در صنعت نفت برای مدیریت فرآیند توسعه میادین نفت و گاز به اندازه کافی توجه نشده است.

در عین حال کشورهای منطقه خاورمیانه به صورت عمومی درگیر رقابت در برداشت از میادین نفت و گاز هستند که ضررهای هنگفتی به مخازن و منابع هیدروکربوری وارد می‌کند. در کشورهای پیشرفته جهان، با مشخص کردن حدود و قواعد حقوقی، میادین و مخازن مشترک تحت یک مدیریت واحد بهره‌برداری شده و منافع طولانی مدت کشورهای صاحب سهم در میادین با صیانت از منابع هیدروکربوری محقق می‌شود.

فرآیند کاهش تولید پارس جنوبی آغاز شده و هر سال سرعت خواهد گرفت  هیچ جای جهان مثل ایران نیست که تمامی خانه‌ها گازکشی شده باشند  پایان قرن نفت و هزاران میلیارد دلار سرمایه ای که کم ارزش می شود  طرح تبدیل دودکش نیروگاه به خوراک واحد پتروشیمی  تحلیل مقایسه ای مصرف واقعی انرژی برق در ایران