تمامي برنامههاي توسعهاي كشور، سندهاي چشمانداز ملي و طرحهاي ساماندهي اقتصادي كشور، يك نقطه مشترك دارند و آنهم برنامهريزي براي رهايي از اقتصاد وابسته نفت است. موضوعي كه با از سر گيري تحريمهاي بينالمللي در سالهاي اخير اهميتي صد چندان يافته است.محسن دهنوي ، استاد دانشگاه شهيد بهشتي تهران و مدير بخش توليد و تجاريسازي ستاد توسعه زيست فناوري كشور معتقد است كه زيست فناوري ميتواند نقطه اتكايي براي رهايي از اقتصاد نفتي باشد. زيست فناوري، يا بيوتكنولوژي، شامل فنوني است كه از موجودات زنده براي ساخت يا تغيير محصولات، ارتقا كيفي گياهان يا حيوانات و تغيير صفات ميكروارگانيسمها براي كاربردهاي ويژه استفاده ميكنند. كشور ايران، در زمينه توليد دانش زيست فناوري رتبه شانزدهم جهان و نخست منطقه را به خود اختصاص داده است. در بازار زيست فناوري آسيا نيز در ميان پنج كشور پيشرو است و پس از ژاپن، كره جنوبي، هند و چين به پيشرفتهاي فراواني دست يافته است.
به باور دهنوي، چهار عنصر اصلي سبب شدهاند كه زيست فناوري در جهش اقتصادي ايران نقشي حياتي داشته باشد. كاربردهاي وسيع زيست فناوري، دانش انباشته شده و زمان شروع، برخورداري از دانش توليد در مقياس صنعتي و حجم بالاي فارغ التحصيلان و نخبگان كشور شاخصهايي هستند كه نشاندهنده ضرورت توجه به اين حوزه جديد دانش هستند.
استاد دانشگاه شهيد بهشتي تهران با بيان اين مطلب كه ايران در توليد دانش و مقالههاي علمي در سراسر جهان شهرت خوبي دارد، ميگويد: «با اين حال ما معمولا در كاربردي كردن دانش چندان پيشرفته نيستيم و نميتوانيم از آن توليد ثروت كنيم. به همين دليل هم، رتبه هشتم جهان در توليد داروهاي پيشرفته با دانش تمام بومي، براي كشورهاي خارجيها اعجاب آور است.»
استاد دانشگاه شهيد بهشتي تهران، در تشريح كاربردهاي وسيع زيست فناوري و تاثير آن در جهش اقتصادي ايران، ميگويد: «يكي از اصليترين كاركردهاي فناوري، ايجاد بهبود چشمگير در بازده و كيفيت توليد است. اگرچه بسياري از فناوريها به مرزهاي فيزيكي پيشرفت خود رسيدهاند، با اين حال زيست فناوري با رشد سرسامآور و كشف روشهاي جديد، تغييرات جدي در تمامي زمينههاي كشاورزي، پزشكي، محيط زيست، صنايع غذايي و ... به وجود آورده است.»
به گفته دهنوي، يكي از اين كاربردهاي اساسي فناوري در زمينه كشاورزي است: «در حوزه كشاورزي يك فناوري به نام كشت بافت وجود دارد. نقطه اصلي تمايز ميان كشاورزي سنتي ما با كشاورزي صنعتي كشورهاي پيشرو در همين فناوري نهفته است. فناوري كشت بافت در توسعه گونههاي مقاوم و پر محصول، ايجاد مزارع يك دست با قابليت صرفهجويي در مصرف آب و مواد مغذي و همچنين مقاومت يكنواخت به بيماريها نقش اصلي دارد.»
مدير بخش توليد و تجاريسازي ستاد توسعه زيست فناوري كشور، افزود: «تمامي مزارع اروپا از نهالهاي گواهي شده كشت بافت استفاده ميكنند، در حالي كه در كشور ما تعداد باغهايي كه از نهالهاي گواهي شده كشت بافت استفاده ميكنند، كمتر از ده درصد است. اين كه ميگوييم با اين فناوري ميتوانيم در اقتصاد جهش ايجاد كنيم، درست در همين مرحله است. محاسبه كنيد اگر قرار باشد 90 درصد باغهاي ايران، محصولي دو تا سه برابر حالت سنتي و با كيفيتي بسيار بالاتر برداشت كنند، چه تغييري در اقتصاد كشور به وجود ميآيد.»
به اعتقاد او، همين فناوري در حفاظت از محيط زيست هم بسيار اثربخش خواهد بود: «گاهي اوقات مشاهده ميكنيد كه يك درخت، با ويژگيهايي كاملا منحصر به فرد توانسته در بيابان دوام بياورد. ما ميتوانيم با فناوري كشت بافت، اين گياه را تكثير كنيم و به عنوان بهترين گزينه ممكن در بيابانزدايي از آن بهره ببريم.»
يكي ديگر از كاربردهاي زيست فناوري كه ميتواند تاثير چشمگيري بر جهش اقتصادي كشور داشته باشد، استفاده از روشهاي نوين زيست فناوري در بهبود نژاد دامها و افزايش بهرهوري در دامپروي است. دهنوي ميگويد: «با استفاده از روشهاي نوين زيست فناوري ميتوان نژادهايي را به وجود آورد كه بهبود چشمگيري در صنعت توليد گوشت و لبنيات ايجاد ميكنند. شما ميتوانيد گلههايي ايجاد كنيد كه چند بار در سال و در هر مرحله چندقلوزايي داشته باشند و يا تا 10 برابر گونههاي ديگر توليد شير كنند.»
او براي تشريح اين كاربردها مثال ديگري هم مطرح ميكند: «نمونه ديگر اين كاربردها، داروهاي پيشرفته زيست فناوري هستند كه نسل نوين داروهاي جهان به حساب ميآيند و تاثيرگذاري آنها چندين برابر داروهاي نسل قديم و قيمتشان هم بسيار بالاتر از آنهاست. به مثالهاي بالا واكسنهاي انساني، واكسنهاي دام و طيور، ايجاد فضاي سبز در كانونهاي توليد گرد و غبار با آب و خاك شور به وسيله فناوريهاي شورورزي، تهيه سوخت وسايل نقليه از ذرتهاي بيكيفيتي كه با قيمتهاي بسيار نازل در بازار داخلي و خارجي موجود است و جايگزيني محصولات سرطانزا و آلوده كننده موجود در بنزين با آنها، استفاده از كودهاي زيستي و زيست مهارگرها و جايگزيني با كودها و سموم شيميايي براي افزايش كيفيت و كميت محصولات كشاورزي و هزاران كاربرد ديگر قابل اضافه شدن است.»
متخصص حوزه زيست فناوري، با تاكيد بر اينكه اگر صنعت فناوري اطلاعات بتوانند انقلاب فناوري اخير را رهبري كنند، پيوند انقلاب فناوري جديد با زيست فناوري قطعي خواهد بود، ميگويد: «كشورهايي مثل ايران به دلايل استعماري از يك عقب ماندگي تاريخي عميقي رنج ميبرند كه در آن، پر كردن فاصله با كشورهاي پيشرو جهان كار سادهاي نيست.»
به گفته دهنوي، دهه هفتاد را ميتوان به عنوان نقطه آغاز زيست فناوري در ايران در نظر گرفت، زماني كه آمريكا و ديگر كشورهاي پيشرفته دنيا شايد به فاصله يك دهه زودتر، كار بر روي اين فناوري مهم را آغاز كرده بودند: «پس ميتوان ديد كه از حيث تجربه فاصله چنداني با جهان نداريم و شايد اندكي دقت مديريتي و تلاش ملي بتواند ما را در رسيدن به قله زيست فناوري جهان پيش بيندازد. همين الان هم صداي نفسهاي ايران در قله زيست فناوري جهان به گوش ميرسد.»
يكي ديگر از شاخصهايي كه جايگاه زيست فناوري در توسعه اقتصادي ايران را صد چندان كرده است، برخورداري از دانش توليد در مقياس صنعتي است. به گفته مدير بخش توليد و تجاريسازي ستاد توسعه زيست فناوري كشور، در حال حاضر تعداد مجموعههايي كه محصولات با كيفيت حوزه زيست فناوري توليد ميكنند بسيار بالاست كه اين ميتواند به عنوان نشانهاي از اين جهش در نظر گرفته شود: «در برخي حوزهها مثل كودهاي زيستي، شركتهايي داريم كه به همه قارههاي جهان محصول صادر ميكنند.»
دهنوي افزود: «در حوزه دارويي نيز محصولاتي توليد ميكنيم كه غير از دو سه كشور در جهان، كشورهاي ديگر توان توليد آنها را ندارند. فاكتور هفت ايراني در زمان خود تنها نمونهاي بود كه ميتوانست با محصول آمريكايي رقابت كند و الان يكي از محصولات مهم صادراتي ايران است. فقط همين يك محصول، حاصل تلاش هفت ساله يك تيم بزرگ از نخبگان ايراني است. در تمام دنيا كسي باور نميكرد كه ايران، بتواند اين محصول را توليد كند.»
استاد دانشگاه شهيد بهشتي تهران، تصريح كرد: «امروز تمام اجزاي زنجيره توليد صنعتي زيست فناوري در حوزه دارو و بسياري از حوزههاي ديگر در كشور وجود دارد. كافي است تنها بر روي دانش فني محصول تمركز صورت گيرد. ادامه كار و توليد انبوه آن با تجربهاي كه در صنعت وجود دارد چندان كار پيچيدهاي نخواهد بود.»
يكي ديگر از شاخصهاي پيشبرنده فناوريها و صنايع جديد، نيروي انساني متخصص و كارآمد است كه به گفته محسن دهنوي، ايران در اين زمينه گوي سبقت را از رقباي خود ربوده است: «هم اكنون نزديك به 10 هزار نفر دانشجو، فارغالتحصيل و عضو هيات علمي مستقيم در حوزه زيست فناوري وجود دارد. تعداد افرادي كه توانايي كار در همكاري با زيست فناوران را دارند، چندين برابر اين عدد است. تقريبا در هر فعاليت زيست فناوري، مهندسان، داروسازان و دانشآموختگان بسياري از رشتههاي مديريت بايد با كار همراه شوند.»
اين متخصص حوزه زيست فناوري، تصريح ميكند: «همين موضوع، توانايي زيست فناوري در ايجاد تحول در اقتصاد ملي را به رخ ميكشد. ضمن اينكه بر خلاف بسياري از رشتهها، آمار فرار مغزها در حوزه زيست فناوري بسيار پايين است؛ چرا كه صنايع از چنان بلوغ و سطح بالايي در فناوري زيستي برخوردارند كه ظرفيت خوبي براي جذب نخبگان درجه يك ايراني داريم و به واقع ميتوان گفت كه اگر دانشآموخته با سوادي در كشور وجود داشته باشد، به هيچ وجه روي زمين نخواهد ماند و با حقوق بالا جذب مشاغل با فناوري بالا خواهد شد.»
دكتر محسن دهنوي، استاد دانشگاه شهيدبهشتي تهران و مدير بخش توليد و تجاريسازي ستاد توسعه زيست فناوري كشور، در پايان با يادآوري اين مطلب كه هيچ كشوري در جهان به قلههاي پيشرفت نميرسد، مگر آنگه بر نقاط قوت خود تمركز كرده و اقتصاد خود را حول آن شكل دهد، ميگويد: «حوزه زيست فناوري با مختصات، سابقه و پتانسيلي كه دارد، ميتواند نقطه اتكاي اقتصاد ايران براي رهايي از نفت باشد. صنعت داروي بيوتكنولوژي ايران، يك نمونه تمام عيار از اتكا به توانمندي داخل است كه اعجاب تمام دنيا را برانگيخته است. ما در مجموعه معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري، در تلاش هستيم تا اين تجربه موفق را به ساير حوزههاي زيست فناوري انتقال دهيم. هدف ما براي دهه 1400، دسترسي به 3 درصد بازار جهاني زيست فناوري است. همين يك عدد به تنهايي ميتواند كشور را از نفت بينياز كند.»