سال‌هاست كه عربستان سعودي از نظر ميزان ذخاير و ظرفيت توليد نفت‌خام، در رتبه اول جهاني قرار دارد. به همين دليل كنجكاوي بازيگران منطقه‌اي و جهاني صحنه انرژي در خصوص اطلاع از ميزان افزايش ظرفيت توليد و توانايي اين كشور براي تأمين نياز آتي بازار نفت بسيار طبيعي مي‌نمايد. اين در حالي است كه به‌نظر مي‌رسد سياست مقامات سعودي در مواجهه با اين قبيل سؤالات همواره ارائه پاسخ‌هاي مبهم و يا اغراق‌آميز بوده است. در اين مقاله روند تاريخي توليد نفت‌خام عربستان، ساختار ميادين توليدي و برنامه‌هاي نگهداشت توان توليد اين ميادين بيان مي‌شود. در ادامه نيز با توجه به وضعيت ميادين در حال توسعه اين كشور و هم‌چنين بررسي برآورد مؤسسات معتبر انرژي، به ارزيابي واقع‌بينانه‌اي از ظرفيت توليد نفت‌خام عربستان در افق سال 2020 مي‌پردازيم. 1- تاريخچه و روند توليد نفت عربستان سعودي سرگرد فرانك هلمز كه از اتباع كشور زلاندنو بود نخستين بار در سال 1923 مسئله اكتشاف منابع نفت عربستان را با ملك عبدالعزيز بنيان‌گذار خاندان آل‌سعود مطرح كرد اما اين مذاكره به نتيجه خاصي منجر نشد تا اينكه در سال 1933 شركت سوكال (استاندارد اويل كاليفرنيا) موفق به عقد قرارداد انحصاري اكتشاف نفت در استان شرقي اين كشور شد. اكتشاف نفت در عربستان با افت و خيزهايي همراه بوده است. در آغاز نتايج و عملكرد چندان اميدواركننده‌اي از عمليات گروه‌هاي اكتشافي حاصل نمي‌شد تا آنكه در سال 1938چاه - 7 در ميدان دمام با توليد تجاري به بهره‌برداري رسيد و صنعت نفت در عربستان كليد خورد. در سال 1944 شركت سوكال، شركت تگزاكو را براي مشاركت در فعاليت‌هاي نفتي عربستان فراخواند و نام شركت به شركت نفت عربي-‌آمريكايي يا آرامكو2 تغيير يافت. در سال 1946 شركت‌هاي اكسون و موبيل نيز به جمع آنها پيوستند. ميزان سهم هر يك از اين چهار شركت در ابتدا 25 درصد بودكه شركت موبيل به دليل ريسك فعاليت در عربستان، 15 درصد از سهام خود را واگذار كرد و لذا سهم سه شركت ديگر به 30 درصد افزايش يافت[1]. توليد نفت عربستان تا پايان دهه 1940 كمتر از يك ميليون بشكه در روز بود كه با اكتشاف ميادين عظيمي چون آبقيق، قوار، قطيف، صفانيه، خورسانيه و غيره در سال‌هاي 65-1940 و توسعه آنها، توليد نفت اين كشور تا پايان دهه 1960 به بيش از 3 ميليون بشكه در روز رسيد. البته ظهور عربستان به عنوان يك بازيگر اصلي انرژي، در دهه 1970 اتفاق افتاد كه مقارن با زماني است كه رشد تقاضاي جهاني نفت‌خام بسيار شدت گرفته بود. تقاضاي جهاني نفت‌خام در سال 1965 حدود 35 ميليون بشكه در روز بود كه اين ميزان در سال 1970 به بيش از 45 ميليون بشكه در روز و در سال 1979 به حدود 64 ميليون بشكه در روز افزايش پيدا كرد. در واقع مصرف نفت‌خام جهان طي 15 سال، حدود 30 ميليون بشكه در روز افزايش يافت. اين در حالي است كه توليد نفت آمريكا كه بزرگ‌ترين توليد كننده نفت جهان در اين دوران بود از سال 1970 با روندي كاهشي مواجه شده و از 2/11 ميليون بشكه در روز به 1/10 ميليون بشكه در روز در سال 1979 افت كرده بود[2]. در كنار تحولات فوق، در سال 1973 و پس از فراگيرشدن موج ملي شدن صنعت نفت در كشورهاي مختلف، دولت عربستان نيز 25 درصد از سهام شركت آرامكو را از 4 شركت آمريكايي سهام‌دار خريداري كرد. لذا شركت‌هاي آمريكايي سهام‌دار آرامكو كه پي برده بودند دير يا زود سهم آنها از منابع سرشار عربستان به طور كامل قطع خواهد شد، تمام تلاش خود را انجام دادند تا با هدف دست‌يابي به حداكثر سود، توليد نفت اين كشور را قبل از خروج خود افزايش دهند. در نهايت عربستان توانست در سال 1980 مابقي سهام اين شركت‌ها را نيز خريداري و آرامكو را به طور كامل ملي كند. همچنين در سال 1989 نام شركت آرامكو به سعودي آرامكو تغيير يافت[1]. لذا در مجموع رشد شديد تقاضاي جهاني نفت خام در دهه 1970، فرارسيدن اوج3 توليد نفت آمريكا در اين دوره و هم‌چنين تمايل سهام‌داران آمريكايي به كسب سود بيشتر، قبل از ملي شدن آرامكو سبب شد تا آمريكا براي جبران افت توليد خود و كنترل بازار نفت جهان، فشار بيشتري به عربستان وارد كند؛ به طوري كه توليد نفت‌خام عربستان از 3 ميليون بشكه در روز در آغاز دهه 1970، به بيش از 9 ميليون بشكه در روز در سال 1977 افزايش يافت. اين رشد بي‌رويه توليد سبب شد تا فشار مخازن عربستان با افت شديدي مواجه شده و ميزان توليد آب از چاه‌هاي اين ميادين تا حد زيادي افزايش يابد. به همين دليل عربستان در سال 1978 به تعدادي از ميادين بزرگ خود استراحت داد و توليد نفت‌خام خود را 6/1 ميليون بشكه در روز كاهش داد. كاهش 2‌ ميليون بشكه‌اي توليد نفت‌خام ايران در سال 1979 (مقارن با انقلاب اسلامي)، سبب شد تا عربستان دوباره توليد نفت خود را طي سال‌هاي 1980 و 1981 به 10 ميليون بشكه در روز افزايش دهد. البته عربستان مجدداً در خلال سال‌هاي 1982 تا 1985 و مقارن با ركود اقتصادي آمريكا و كاهش تقاضاي جهاني نفت‌خام طي اين سال‌ها، توليد خود را به طرز چشم‌گيري كاهش داد و به ترميم ميادين اصلي خود پرداخت. در آغاز دهه 1980 نرخ تورم در ايالات متحده روند افزايشي در پيش گرفت و نرخ بيكاري نيز به بالاترين سطح خود بعد از جنگ جهاني دوم افزايش يافت. ضمن اينكه در اين سال‌ها سياست‌هاي كشورهاي صنعتي غرب در زمينه بهينه‌‌سازي مصرف انرژي، جايگزيني ساير انرژي‌ها با نفت‌خام و كاهش وابستگي به نفت وارداتي از كشورهاي عضو اوپك و به‌خصوص خليج‌فارس كه بعد از اولين شوك نفتي در سال 1973 به اجرا درآمده بود، به بار نشست. عربستان طي سال‌هاي 85-1982 با كاهش توليدي در حدود 5/6 ميليون بشكه در روز، توليد نفت‌خام خود را به 5/3 ميليون بشكه در روز كاهش داد. در برخي از ايام اين دوران توليد نفت عربستان حتي به 2 ميليون بشكه در روز نيز رسيد. با توجه به اين روند كاهشي كه سبب از دست رفتن سهم بازار عربستان شده بود، زكي يماني وزير نفت كليدي عربستان سعودي با هدف كسب مجدد سهم بازار، توليد نفت عربستان را افزايش داد. زكي يماني با در پيش گرفتن اين استراتژي در تلاش بود تا از طريق سياست عرضه بيش از تقاضا، قيمت‌هاي جهاني نفت‌خام را كاهش داده و توليدكنندگان رقيب را از ميدان خارج كند (سياست دامپينگ4). در نتيجه توليد نفت عربستان در سال 1986 به 5 ميليون بشكه در روز و تا سال 1989 به بيش از 6/5 ميليون بشكه در روز افزايش پيدا كرد. سياست جنگ قيمت‌ها كه در سال 1986 توسط عربستان آغاز شد سبب كاهش قيمت‌هاي جهاني نفت خام از حدود 28 دلار به 14 دلار در هر بشكه گرديد. تأثير اساسي اين سياست بر بنيان تصميم‌گيري‌هاي آتي اوپك، سبب وضع نظام سهميه‌بندي توليد در سال 1987 توسط اين سازمان شد. هم‌چنين در ادامه تحولات خاورميانه، جنگ عراق و كويت سبب شد تا توليد اين دو كشور در سال 1991 بيش از 7/3 ميليون بشكه در روز نسبت به سال 1989 كاهش يابد و مجدداً عربستان جهت جبران تقاضاي بازار، مجبور به افزايش توليد به بيش از 8 ميليون بشكه در روز شد. در دهه 1990 رشد اقتصادي كشورهاي مختلف موجب افزايش تقاضاي نفت‌خام در جهان شد. تقاضاي جهاني نفت‌خام در دهه 1990 نسبت به دهه 1980 تقريبا دوبرابر افزايش پيدا كرد. در عين حال نرخ توليد نفت‌خام در اتحاد جماهير شوروي كه طي دهه 1980 به بيش از 12 ميليون بشكه در روز رسيده بود در دهه 1990 و با آغاز فروپاشي شوروي با افت توليد شديدي مواجه شده و به حدود 7 ميليون بشكه در روز كاهش پيدا كرد. اين موضوع سبب شد عربستان امكان كاهش مجدد توليد خود را در دهه 1990 نداشته باشد و طي اين دهه همواره در پي افزايش توليد باشد[3]. در سال 2003 نيز افت توليد نفت در ونزوئلا، نيجريه و عراق سبب شد تا توليد نفت عربستان دوباره افزايش يابد. اعتصاب كاركنان صنعت نفت ونزوئلا كه از نوامبر سال 2002 آغاز شده بود، تا ژانويه سال 2003 سبب كاهش بيش از 3/2 ميليون بشكه در روز از توليد اين كشور شد. اعتصابات كاركنان صنعت نفت نيجريه نيز توليد اين كشور را در ماه آوريل 2003 بيش از 400 هزار بشكه در روز نسبت به فوريه 2003 كاهش داده بود. همچنين حمله آمريكا به عراق در ماه مارس 2003 موجب كاهش بيش از 3/2 ميليون بشكه در روز توليد نفت‌خام عراق در آوريل 2003 شد. در دهه 2000 با وجودي كه رشد اقتصادي جهان بيش از دهه 1990 بود ولي سياست‌هاي صرفه‌جويي و ارتقاي تكنولوژي سبب افزايش تقاضاي نفت‌خام جهان به ميزاني برابر با دهه 1990 شد. در عين حال در اين دهه توليد نفت كشورهاي عضو اتحاديه اروپا و OECD با كاهش قابل ملاحظه‌اي مواجه گرديد. لازم به ذكر است كه افزايش سطح قيمت‌هاي نفت خام از سال 2003 تا 2008 و هم‌چنين ركود اقتصاد جهاني در پايان سال 2008 نيز در اين دهه به وقوع پيوست. افزايش سطح قيمت‌هاي جهاني نفت‌خام سبب شد تا فشار كشورهاي مصرف‌كننده بر عربستان جهت افزايش توليد نفت‌خام افزايش يابد. اين موضوع سبب افزايش توليد نفت‌خام عربستان در سال 2008 به حدود 9 ميليون بشكه در روز شد. بحران جهاني و كاهش تقاضاي نفت‌خام در سال‌هاي 2009 مجدداً سبب كاهش توليد عربستان به كمتر از 8 ميليون بشكه در روز گرديد. هرچند بهبود اندك اقتصاد جهاني در طي سال‌هاي 2010 تا 2012، جنبش‌هاي اخير كشورهاي عربي از جمله ليبي و هم‌چنين تحريم نفت خام ايران از سوي آمريكا و اروپا سبب شد تا متوسط توليد نفت‌خام عربستان در طي اين سال‌ها روندي افزايشي پيدا كرده و در سال‌هاي 2011 و 2012 به بيش از 9 ميليون بشكه در روز افزايش يايد[4]. شايان ذكر است 7/54 درصد از نفت عربستان در سال 2011 به آسيا، 16 درصد به آمريكا، 1/7 درصد به مديترانه، 9/4 درصد به اروپا و 17 درصد نيز به ساير نقاط صادر شده است[5]. 2- ساختار ميادين نفتي عربستان عربستان داراي 90 ميدان نفتي است كه از اين مجموع، 70 ميدان در خشكي و 20 ميدان در دريا واقع شده‌ است. اغلب ميادين نفت و گاز عربستان در شرق اين كشور و در خشكي قرار دارند. 10 ميدان نفتي عربستان نيز در منطقه بي‌طرف با كويت قرار دارد (6 ميدان در خشكي و 4 ميدان در دريا) [6]. مزيت كليدي و تا حدودي انحصاري عربستان در جهان اين است كه مي‌تواند از تعداد محدودي از ميادين، توليد بسيار بالايي داشته باشد؛ به‌طوري‌ كه حداكثر توليد اين كشور به ميزان 10 ميليون بشكه در روز (در سال 1980)، از 15 ميدان نفتي صورت پذيرفته است. بر اساس برآورد آژانس بين‌المللي انرژي، حدود80 درصد از توليد انباشتي عربستان از سال 1950 تا 2005 از 3 ميدان نفتي اين كشور يعني قوار، آبقيق و صفانيه بوده است [7]. جدول 2 توليد نفت عربستان در طي سال‌هاي 2005 تا 2010 را به تفكيك ميدان نشان مي‌دهد. همان طور كه مشاهده مي‌شود توليد اين كشور در سال2010 از 20 ميدان (12 ميدان خشكي و 8 ميدان دريايي) انجام شده است. حدود 76 درصد از كل توليد عربستان در سال 2010 از ميادين نفتي خشكي بوده است. همچنين حدود 85 درصد از نفت عربستان در سال 2010 از 7 ميدان نفتي بزرگ اين كشور توليد شده است. دو ميدان قوار و خورايس به تنهايي حدود 60 درصد از كل توليد عربستان در سال 2010 را تشكيل مي‌دهند [4]. در حدود نيمي از ذخاير نفتي عربستان در 8 ميدان نفتي در شمال‌شرقي اين كشور واقع شده است. ميدان قوار كه يك ميدان كربناته شكاف‌دار است ستون اصلي توليد نفت عربستان سعودي است. 8/1 درصد از ذخاير نفت كل دنيا در ميدان قوار قرار دارد (125 ميليارد بشكه). بهره‌برداري از اين ميدان كه بزرگ‌ترين ميدان نفتي جهان است از سال 1952 آغاز و اوج توليد آن در سال 1980 به ميزان 4/5 ميليون بشكه در روز بوده است. لازم به ذكر است طي آن سال‌ها روزانه 9 ميليون بشكه آب به ميدان قوار تزريق مي‌گرديد. در حال حاضر اين ميدان حدود 5/3 ميليون بشكه در روز توليد مي‌كند. عرض ميدان قوار در عريض‌ترين نقطه آن 50 كيلومتر و طول آن هم 280 كيلومتر است. از اواخر دهه 1990 حفر چاه‌هاي عمودي در قوار متوقف شد و تنها چاه‌هاي افقي با تكميل چندگانه، آن هم در دورترين نقاط نسبت به شكاف‌هاي مخزن انجام مي‌شود. بنا به ادعاي سعودي آرامكو، اين اقدام، توليد آب همراه ميدان قوار را از 37 درصد در سال 2000 به 27 درصد در سال 2008 كاهش داده است[8]. ميدان قوار به 5 ناحيه بهره‌برداري كوچك‌تر تقسيم شده است. عين‌دار و شدگام در بخش شمال كه از بهترين مخازن دنيا هستند و بخش‌هاي عثمانيه،هاويه و حارث در بخش جنوبي كه از تراوايي كمتر، ستون نفتي نازك‌تر و حجم نفت كمتري برخوردار هستند. در شكل 2 روند توليد نفت ميدان قوار در بخش‌هاي مختلف از آغاز بهره‌برداري تا سال 2003 نشان داده شده است. همان‌طور كه گفته شد عربستان در مقاطع زماني مختلف به ميادين توليدي خود استراحت داده است. توليد ميدان قوار در سال 1978 حدود 800 هزار بشكه در روز كاهش داده شده است. همچنين طي سال‌هاي 1982 تا 1990 عربستان با كاهش توليدي معادل 3/4 ميليون بشكه در روز از ميدان قوار به ترميم آن پرداخته است (شكل 2) [9]. حدود 65 تا 70 درصد از ظرفيت توليد نفت‌خام عربستان از نوع فوق سبك و سبك بوده و مابقي آن متوسط تا سنگين است. ميادين آبقيق، بري و شيبه‌ حاوي نفت‌خام فوق سبك و ميادين قوار، خوريس، خورسانيه و قطيف حاوي نفت‌خام سبك، ميادين ابوصفه، زلوف و مرجان حاوي نفت‌خام متوسط و ميادين صفانيه و منيفا حاوي نفت‌خام سنگين هستند[10]. 3- برنامه‌هاي نگهداشت توان توليد ميادين نفتي سعودي‌آرامكو يكي از بهترين شركت‌هاي جهان در زمينه نگهداشت توان توليد از ميادين نفتي است. بر اساس برآورد آژانس بين‌المللي انرژي، متوسط نرخ افت توليد ميادين نفتي عربستان سالانه 6 درصد بوده است[7]. اين بدين معني است كه سالانه بيش از 500 هزار بشكه در روز از ظرفيت توليد نفت عربستان كاسته مي‌شود. شايان ذكر است كه سخنگوي شركت آرامكو در سال 2006 اعلام كرد كه نرخ افت توليد ميادين نفتي بالغ عربستان را بدون انجام هيچ اقدام جديدي، 8 درصد است كه فعاليت‌هاي آرامكو اين ميزان را به 2 درصد كاهش خواهد داد[11]. در واقع عربستان سعي مي‌كند تا از دو طريق، تأثير افت توليد بر روي ظرفيت توليد خود را كاهش دهد؛ نخست به‌كارگيري بهترين و جديدترين تكنولوژي‌هاي موجود در ميادين توليدي و دوم توسعه ميادين جديد. در حال حاضر تقريباً در هيچ يك از ميادين نفتي عربستان حفاري عمودي انجام نمي‌شود. عربستان در دهه 1990 از حفاري افقي براي توسعه و نگهداشت توان توليد ميادين نفتي خود استفاده ‌كرد كه اكنون اين نوع حفاري هم كمتر مورد استفاده قرار مي‌گيرد و عمدتاً از روش 5MRC استفاده مي‌شود. در واقع، تفاوت چاه‌هاي عمودي و افقي با MRC هاي مشابه را مي‌توان به تفاوت ميان ماهي‌گيري با نخ، قلاب يا تور تشبيه كرد. با به‌كارگيري چاه‌هاي MRC كه هشت شاخه هستند سطح تماس چاه و مخزن به 10 تا 12 كيلومتر مي‌رسد[12]. لازم به‌ذكر است با توجه به عمر بالاي ميادين عمده نفت‌خام عربستان و توليد حداكثري آنها طي سال‌هاي گذشته، ميزان توليد آب از چاه‌هاي موجود بسيار افزايش يافته است. هم‌چنين بر اساس تجارب موجود و مطالعات انجام شده در شركت آرامكو بهترين راه براي كاهش توليد آب در مخازن، كاهش توليد از چاه‌ها است. به همين دليل آرامكو براي نگهداشت توان توليد ميادين به طور پيوسته حفاري چاه‌هاي جديد را در برنامه خود دارد. طي 10 سال اخير تعداد چاه‌هاي توليدي نفت عربستان با افزايش 1519 حلقه‌اي به 5272 حلقه چاه رسيده است. از چا‌ههاي جديد حفاري شده، 1071 حلقه در ميادين نفت خشكي و 448 حلقه در ميادين نفت دريايي واقع شده‌اند. در واقع طي 10 سال اخير سالانه 107 حلقه چاه در خشكي و 45 حلقه چاه در دريا به چاه‌هاي توليدي نفت‌خام عربستان اضافه شده است (شكل 3). به طور كلي مي توان گفت كه توليد هر حلقه چاه نفتي عربستان از 2277 بشكه در روز در سال 2005 به 1549 بشكه در روز در سال 2010 كاهش پيدا كرده است[13]. هم‌چنين عربستان سعودي برنامه‌هاي متعددي براي تزريق آب و حفظ فشار ميادين نفتي خود از بدو توسعه و پيش از بروز افت فشار در ميدان در دست اجرا دارد. اين كشور از اواسط دهه 1950 جهت حفظ فشار ميادين توليدي، شروع به تزريق گاز همراه نفت كرد. اولين واحد تزريق گاز در سال 1954 در ميدان آبقيق و دومين واحد در سال 1959 در ميدان عين‌دار احداث شد. پس از چندي به دليل اينكه تزريق گاز نتوانست به طور كامل از افت فشار مخازن جلوگيري كند، به تزريق آب روي آوردند. اولين تجربه تزريق آب به سال 1956 در ميدان آبقيق باز مي‌گردد كه به دليل موفقيت‌آميز بودن اين عمليات، در اوايل دهه 1960 كار تزريق به ميدان قوار قبل از افت فشار اين ميدان آغاز شد. در سال 1998 معادل 12 ميليون بشكه در روز به دو ميدان قوار و آبقيق آب تزريق مي شد. بر اساس گزارش‌هاي شركت سعودي آرامكو، در حال حاضر روزانه 12 ميليون بشكه آب به 3 ميدان قوار، آبقيق و بري تزريق مي‌شود كه 7 ميليون بشكه آن از تصفيه آب دريا، 3 ميليون بشكه از واحدهاي جداسازي نفت و گاز و 3 ميليون بشكه نيز از سفره‌هاي آب زيرزميني تأمين مي‌شود. از مجموع 12 ميليون بشكه، 8 ميليون بشكه به ميدان قوار و 4 ميليون بشكه به ميادين بري و آبقيق تزريق مي‌شود[1]. شركت آرامكو با وجود گذشت 4 دهه از شروع تزريق آب به مخازن نفتي، هنوز هم از اين عمليات درس مي‌گيرد. مديريت تزريق و آگاهي از الگوهاي جريان آب تزريق شده در داخل مخزن مي‌تواند از بروز مشكلات جدي در عمليات تزريق جلوگيري به عمل آورد. همچنين عربستان به تجربه آموخته است كه تزريق آب به مخازن بايد از همان مرحله شروع توليد آغاز شود. لذا به عنوان نمونه به ميدان خورايس كه به تازگي توسعه يافته است، روزانه 2 ميليون بشكه در روز آب تزريق مي‌كند[14]. عربستان به توسعه و به‌كارگيري تكنولوژي‌هاي نوين در ميادين نفتي خود بسيار اهميت مي‌دهد و در همين راستا، در سال 2009 قراردادي با شركت شلمبرژه براي توسعه فناوري‌هاي تكميل چاه امضا كرد. هم‌چنين اين كشور براي شبيه‌سازي مخازن نفتي خود، نرم افزار اختصاصي Power را طراحي كرد و اين نرم‌افزار را در سال 2010 به Gigapower ارتقاء داد. علاوه بر اين عربستان از تكنولوژي ميادين هوشمند براي بهره‌برداري از ميادين نفتي خود بهره مي‌برد. تعداد واحدهاي بهره‌برداري نفت و گاز عربستان در سال 2004 حدود 60 واحد اعلام شده كه 25 درصد از آنها در ميدان قوار نصب شده است. يكي از اقدامات كليدي عربستان سعودي براي نگهداشت توان توليد ميادين نفتي خود افزايش ظرفيت نمك‌زدائي و مديريت آب همراه توليدي6 در واحدهاي بهره‌برداري است. 4- ميادين نفتي در حال توسعه عربستان افت توليد و نرخ تخليه ميادين نفتي عربستان بسيار بالا برآورد مي‌شود. لذا اين كشور براي حفظ سطح توليد فعلي در سال‌هاي آتي، عربستان نيازمند كشف و توسعه ميادين جديد است. هم‌چنين مطالعات انجام شده حكايت از آن دارد كه به كارگيري روش‌هاي ثالثيه7 ازدياد برداشت به ندرت منجر به افزايش توليد از ميادين عربستان مي‌شود. بنابراين مقوله توسعه ميادين جديد در كنار نگهداشت توان توليد ميادين موجود از راهبردهاي اساسي عربستان براي باقي‌ماندن در نقش رهبري بازار نفت‌خام جهان است. عربستان مدعي است هزينه توسعه ميادين نفتي در اين كشور بسيار پايين است. بر اساس هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري برخي از ميادين توسعه يافته و در حال توسعه اين كشور طي سال‌هاي 2004 تا 2010، هزينه توسعه به ازاي هر بشكه نفت حدود 13000 دلار مي‌باشد كه رقم مناسبي به‌نظر مي‌رسد(نسبت ميزان سرمايه گذاري انجام شده براي توسعۀ ميدان بر اوج توليد پيش بيني شده)[15]. در حال حاضر عربستان در حال توسعه 8 ميدان نفتي است كه بر اساس اطلاعات منتشر شده در صورت توسعه كامل اين ميادين، 2ميليون بشكه به ظرفيت توليد نفت‌خام اين كشور اضافه خواهد شد. بر اساس برنامه‌ريزي انجام شده قرار است بهره‌برداري از ميدان دورا كه در خليج فارس و در منطقه بي‌طرف بين كويت و عربستان واقع شده در سال 2017 آغاز شود. سرمايه‌گذاري مورد نياز توسعه اين ميدان (كه با ميدان آرش ايران مشترك است)، براي 20 سال آتي حدود 11 ميليارد دلار برآورد شده كه اين رقم شامل كليه هزينه‌هاي توسعه، حفاري و افزايش ظرفيت مي‌باشد [16]. ميدان منيفا نيز در سال 1957 در آب‌هاي كم‌عمق خليج‌فارس و در 200 كيلومتري شمال‌غربي ظهران كشف شد. سرمايه‌گذاري براي توسعه اين ميدان در سال 2006 معادل 10 ميليارد دلار برآورد شد و قرار بود از اواسط سال 2011 با ظرفيت توليد 900 هزار بشكه نفت سنگين به بهره‌برداري برسد. در حال حاضر عربستان اعلام كرده كه اين ميدان از سال 2013 با ظرفيت 500 هزاربشكه در روز وارد مدار توليد خواهد شد و تا سال 2024 به ظرفيت كامل خواهد رسيد[16]. ظرفيت توليد ميدان دريايي خورسانيه نيز 500 هزار بشكه در روز است كه طبق برنامه قرار بود اين ميدان در سال 2010 مورد بهره‌برداري قرار گيرد. اين در حالي است كه توليد اين ميدان در سال 2010 معادل 64 هزار بشكه در روز بوده است. ميدان نعيم نيز از ديگر ميادين در حال توسعه عربستان است كه ظرفيت توليد 100 هزار بشكه در روز را خواهد داشت. اين ميدان نيز قرار بود در سال 2010 به بهره‌برداري كامل برسد. اين ميدان كه در سال 2010 ميلادي 45 هزار بشكه در روز توليد داشته به احتمال زياد تا پايان سال جاري به ظرفيت كامل دست خواهد يافت. هم‌چنين توسعه ميدان شيبه نيز با هدف افزايش ظرفيت توليد تا سقف 250 هزار بشكه در حال انجام است كه در صورت توسعه كامل، اين ميدان قادر به توليد 750 هزار بشكه نفت‌خام در روز خواهد بود. توليد اين ميدان در سال 2010 معادل 320 هزاربشكه در روز بوده است. ظرفيت كامل ميدان خورايس كه به تازگي توسعه يافته، 2/1 ميليون بشكه در روز است كه در سال 2010 حدود 1 ميليون بشكه در روز توليد داشته و به احتمال زياد تا پايان سال جاري به ظرفيت كامل خواهد رسيد[14]. هم‌چنين بر اساس گزارش برخي منابع، توسعه ميادين لولو و زيملاح نيز در حال انجام است ولي اطلاعاتي از ميزان سرمايه‌گذاري و توليد آنها منتشر نشده است[16]. 5- چشم انداز ظرفيت توليد نفت‌خام عربستان در افق سال 2020 همانگونه كه ذكر شد عربستان در دهه 1970 به دليل افزايش شديد تقاضاي جهاني نفت‌خام و فرا رسيدن اوج توليد نفت آمريكا و هم‌چنين تمايل سهام‌داران آمريكايي آرامكو به كسب سود بيشتر قبل از ملي شدن اين شركت، توليد خود را طي 7 سال به ميزان 6 ميليون بشكه در روز افزايش داد. كاهش 2 ميليون بشكه‌اي توليد نفت‌خام ايران مقارن با انقلاب اسلامي در سال 1979 و همچنين جنگ عراق و كويت و كاهش توليد اين دو كشور به ميزان 7/3 ميليون بشكه در روز باعث شد تا عربستان بار ديگر مجبور به افزايش توليد خود جهت جبران كاهش عرضه در بازار گردد. در واقع ادعاي رهبري بازار نفت، عربستان را مجبور كرده تا در مواقع بحراني برخلاف ميل و توان ميادين نفتي خود، توليد حداكثري را در برنامه قرار دهد كه اين امر به توليد صيانتي و درازمدت اين كشور آسيب جدي رسانده است. لذا فشار مخازن اين كشور با افت شديدي مواجه شده و توليد آب از چاه‌هاي آن بسيار افزايش يافته است. آژانس بين المللي انرژي معتقد است هر چند ميزان توليد آب ميادين عمده نفتي عربستان به بيش از 35 درصد رسيده اما اين مقدار در مقايسه با ميادين درياي شمال و آمريكا كه درصد آب همراه آنها بالغ بر 90 درصد است، بسيار قابل قبول مي‌باشد. در واقع آژانس معتقد است با وجودي كه عمده ميادين عربستان وارد مرحله پيري شده‌ و مانند ايام جواني ديگر قدرت مانور و يكه‌تازي را ندارند، اما هم‌چنان و براي سال‌هاي طولاني قادر به توليد به ميزان قابل توجهي خواهند بود[7]. از همين روي آرامكو كه در اوايل دهه 1970 مدعي بود طي سال‌هاي آتي قادر به توليد 20 تا 25 ميليون بشكه در روز خواهد بود به علت در پيش گرفتن سياست توليد حداكثري از ميادين نفتي و نفوذ آب به چاه‌ها، اين هدف را به 16 ميليون بشكه در روز كاهش داد. هم‌چنين در ادامه و با استمرار مشكلات توليدي اين ميادين، مقرر شد تا زمان كشف ميادين جديدي كه از ذخاير قابل ملاحظه‌اي برخوردار باشند، اين هدف به توليد 12 ميليون بشكه در روز تقليل يابد. شايان ذكر است در آوريل سال 1979 كميته روابط خارجي سناي ايالات متحده آمريكا گزارشي در خصوص آينده توليد نفت‌خام در عربستان سعودي تهيه كرد كه مستندات اين گزارش تا 50 سال محرمانه اعلام و تنها بخش كوچكي از جلسات تحقيق سنا در اين زمينه تاكنون منتشر شده است. در اين گزارش شركت‌هاي آمريكايي سهام‌‌دار شركت آرامكو به‌دليل توليد حداكثري از ميادين نفت عربستان در سال‌هاي قبل از ملي شدن آن و به خطر انداختن آينده توليد اين ميادين متهم شناخته شده‌اند[1]. همچنين از اواخر سال 1950 تا اوايل سال 1982 توليدكنندگان عمده نفت‌خام و اوپك هر سال يك يا دو بار اطلاعات توليد خود را ميدان به ميدان در نشريه Oil and Gas منتشر مي‌كردند. اما عربستان در سال 1982 به‌دليل مشكلات فزاينده ميادين نفتي خود اين روند را متوقف كرد. اين موضوع ابهامات مربوط به توان توليد عربستان را بيش از پيش افزايش داد. طي سال‌هاي گذشته نيز همواره ظرفيت واقعي توليد نفت عربستان مورد پرسش بوده و صاحب‌نظران متعددي در اين زمينه به گمانه‌زني پرداخته‌اند. حداكثر توليد عربستان طي سي سال گذشته در ماه ژوئن سال 2012 اتفاق افتاد كه بر اساس اعلام رسمي آرامكو توليد آن به 1/10 ميليون بشكه در روز افزايش پيدا كرد. البته لازم به‌ذكر است كه منابع ثانويه اين ميزان را تائيد نكرده و ميزان توليد عربستان در اين ماه را 9/9 ميليون بشكه در روز برآورد كرده‌اند[17]. اين در حالي است كه عربستان همواره خود را بزرگ‌ترين دارنده ظرفيت توليد نفت‌خام جهان معرفي كرده و همواره بر وجود ظرفيت مازاد توليد به ميزان 5/2 ميليون بشكه در روز تأكيد دارد. با اين وجود در مواقع حساسي همچون كاهش 1 ميليون بشكه‌اي توليد روزانه نفت ليبي در سال 2011 و يا افزايش شديد قيمت‌هاي جهاني نفت‌خام هم‌زمان با بحران اقتصادي حاكم بر آمريكا و اروپا طي سال‌هاي 2011 و 2012، اين كشور نتوانست نفت مازادي وارد بازار كند تا مانع افزايش قيمت‌هاي جهاني نفت‌خام شود. شايد برخي گمان كنند كه اين موضوع به دليل مسائل اقتصادي و تمايل مقامات عربستان به كسب درآمدهاي نفتي بيشتر مربوط باشد، اما از آنجا كه سياست خارجي و نفتي عربستان به طور كامل با منافع آمريكا هماهنگ است، اين موضوع منتفي خواهد بود. در واقع علت اصلي اين امر توان محدود اين كشور در توليد نفت مازاد است. به هر تقدير با وجود تعدد ميادين نفتي عربستان با سابقه بيش از 50 سال توليد، مشكلاتي چون افت توليد و توليد آب همراه به ميزان زياد، توان آتي توليد نفت‌خام اين كشور را تهديد مي‌كند. همچنين ميادين جديدي كه در دهه 2000 توسعه يافته‌اند نيز تنها توانسته‌اند بخشي از افت توليد ميادين عمده و قديمي عربستان را جبران كرده و فشار وارده به اين ميادين را كاهش دهند. در حقيقت اگرچه ممكن است عربستان قادر باشد در مواقع بحراني فشار بيشتري به ميادين قديمي خود آورده، توليد نفت‌خام را حداكثر به 11 ميليون بشكه در روز افزايش دهد، اما بايد توجه داشت كه دوام و پايداري اين شرايط، بسيار كوتاه است. ضمن اينكه افزايش توليد مجدد از ميادين عمده و قديمي عربستان مي‌تواند به قيمت تشديد مشكلات توليدي و كاهش توان توليد آنها در دراز مدت منجر گردد. آژانس بين‌المللي انرژي در سال 2011، توان توليد عربستان در سال 2015 را 5/10 ميليون بشكه در روز و در سال 2020 معادل 9/10 ميليون بشكه در روز برآورد كرده است. البته آژانس همانند سابق، دورنماي مناسبي از وضعيت عربستان تصوير نموده و پيش‌بيني كرده است كه توليد نفت عربستان در سال 2030 به 6/12 ميليون بشكه افزايش خواهد يافت[18]. لازم به‌ذكر است برآورد سال 2004 آژانس بين‌المللي انرژي از توان توليد عربستان حاكي از آن بود كه اين كشور در سال 2010 قادر به توليد 2/13 ميليون بشكه در روز است[7]. اما در برآورد سال 2011 زمان تحقق اين ميزان توليد تا سال 2030 به تعويق افتاده است. در جدول 2 برآوردهاي آژانس بين‌المللي انرژي از توان توليد عربستان طي سال‌هاي مختلف مقايسه و نمايش داده شده است كه اين مقادير حاكي از افت شديد برآورد توليد اين كشور در هر دوره پيش‌بيني جديد است. لازم به ذكر است كه عدم تحقق اهداف توليدي عربستان به طور مطلق ناشي از كمبود دسترسي به تكنولوژي‌هاي نوين و يا منابع مالي لازم براي سرمايه‌گذاري نبوده و تنها منعكس‌كننده ظرفيت واقعي و محدود توليد نفت عربستان است. بر اساس برآورد سال 2011 آژانس بين‌المللي انرژي، عربستان طي 20 سال آتي (2010 تا 2030) مي‌تواند 6/2 ميليون بشكه در روز به توان توليد خود بيافزايد [18]. هم‌چنين بر اساس برآورد شركت BP، عربستان در افق سال 2030 در مجموع مي‌تواند 3 ميليون بشكه در روز از طريق توسعه ميادين جديد به ظرفيت توليد خود اضافه كند[20]. شركت استات‌اويل نيز توان توليد نفت‌خام عربستان سعودي در سال 2020 را 10 ميليون بشكه ارزيابي كرده است[21]. البته بايد گفت امكان توسعه ميادين عربستان به نحوي كه 2 ميليون بشكه در روز به توليد اين كشور اضافه شود بسيار بعيد به نظر مي‌رسد. چرا كه اين كشور طي دهه 2000 در مجموع توانسته حدود 3/1 ميليون بشكه در روز از طريق توسعه ميادين جديد به ظرفيت توليد خود بيافزايد كه 1 ميليون بشكه در روز از اين ميزان نيز مربوط به ميدان خواريس بوده است. هم‌چنين عربستان به غير از ميدان منيفا، ميدان بزرگ ديگري كه با توسعه آن بتواند توليد خود را به مقدار چشم‌گيري افزايش دهد در اختيار ندارد. همان طور كه گفته شد طبق اعلام سعودي آرامكو، توسعه ميدان منيفا نيز كه ظرفيت توليد نفت سنگين به ميزان 900 هزار بشكه در روز را خواهد داشت، تا سال 2024 به طول مي‌انجامد. بنابراين بر اساس بررسي توليد ميدان به ميدان و برنامه‌هاي در دست انجام عربستان سعودي، چشم‌انداز توان توليد 10 ميليون بشكه‌اي اين كشور در سال 2020 نيز خوش‌بينانه به نظر مي‌رسد؛ چرا كه بر اساس بررسي مؤسسات معتبري نظير گلوبال ديتا، توليد ميادين عمده نفت‌خام عربستان در افق 2020 بيش از 2 ميليون بشكه در روز افت خواهد كرد (كمتر از 2 درصد افت سالانه) و از 6734 هزار بشكه در روز در سال 2010 به 5652 هزاربشكه در روز در سال 2020 كاهش مي‌يابد[16]. در واقع با توجه به وارد شدن ميادين عمده عربستان به نيمه دوم عمر خود و افزايش ميزان افت توليد اين ميادين، نقش و توان توليد نفت‌خام عربستان در آينده بسيار كاهش پيدا خواهد كرد. البته براي برآورد ظرفيت توليد نفت‌خام عربستان در سال 2020، بايد توليد ساير ميادين فعلي اين كشور به علاوه ميادين در حال توسعه جديد را نيز به مقادير فوق افزود. ساير ميادين توليدي فعلي عربستان سعودي عبارتند از ديروازه، خورايس، مبروك و نعيم كه توان توليد آنها در سال 2010 معادل 1055 هزار بشكه در روز بوده است. اگر عربستان بتواند طي سال‌هاي 2010 تا 2020 (همانند دهه 2000) به ميزان 3/1 ميليون بشكه در روز از طريق توسعه ميادين جديد به توليد خود اضافه نمايد، در مجموع توان توليد واقع‌بينانه نفت‌خام اين كشور در سال 2020 به حدود 8 ميليون بشكه در روز بالغ مي‌گردد. نتيجه‌گيري در خصوص ظرفيت و توان توليد نفت‌خام عربستان سعودي برآوردهاي مختلف و متعددي ارائه شده است. از آنجا كه سياست‌هاي انرژي عربستان طي بيش از سه دهه اخير همواره با منافع غرب و آمريكا هم راستا بوده، اغلب مراكز انرژي سعي دارند با پوشش گسترده ادعاهاي عربستان اين كشور را به عنوان رهبر بازار نفت جهان و كنترل‌كننده اوپك معرفي نمايند. پيش‌بيني‌هاي متعدد اغراق‌آميز و غيرواقع‌بينانه آژانس بين‌المللي انرژي از توان توليد عربستان كه زمان تحقق آنها را در هر برآورد جديد براي يك دهه به تعويق مي‌اندازد نيز حكايت از همين موضوع دارد. روند تاريخي توليد نفت عربستان از ابتدا تا كنون نشان مي‌دهد كه اين كشور به دلايل مختلف در برهه‌هاي زماني متعددي مجبور به افزايش شديد توليد نفت‌خام خود شده است. اين امر به توليد صيانتي ميادين عربستان آسيب‌هاي جدي رسانده و سبب افت نرخ توليد نفت‌خام و افزايش ميزان آب همراه ميادين نفتي اين كشور شده است. از طرف ديگر ميادين توسعه يافته فعلي عربستان كه تعداد آنها به 20 مي‌رسد، بيش از 85 درصد از نفت درجاي اين كشور را دارا بوده و پتانسيل افزايش توليد چشم‌گيري براي اين كشور باقي نگذاشته‌اند. هم‌چنين عمده فعاليت‌هاي توسعه‌اي عربستان نيز منجر به جبران افت توليد سال‌هاي آتي خواهد شد. لذا چنان‌چه به جاي ادعاهاي مقامات عربستان سعودي، واقعيات تاريخي و عيني توليد نفت‌خام اين كشور طي سال‌هاي گذشته را ملاك برآوردهاي آتي از ظرفيت توليد عربستان قرار دهيم، با توجه به نرخ افت توليد ميادين موجود و برنامه‌هاي در دست توسعه، حداكثر توان توليد نفت‌خام عربستان در افق سال 2020 رقمي در حدود 8 ميليون بشكه در روز خواهد بود.