امروز دوشنبه پنجم خرداد ماه ۱۰۶ سال از زماني كه براي نخستين بار طلاي سياه ايران در عمق ۳۳۸ متري سطح زمين از چاه شماره يك مسجد سليمان فوران مي گذرد تا نقطه عطفي شد براي تاريخ سياسي و اقتصادي ايران رقم بخورد.
بر اساس روايت تاريخي شركت ملي نفت ايران، به دنبال واگذاري امتياز استخراج و بهره‌برداري از نفت به "ويليام ناكس دارسي" انگليسي و پس از پنج سال جستجو، كشورمان و البته خاورميانه در پنجم خرداد ۱۲۸۷ خورشيدي گرمي طلاي سياه را لمس كرد.
امتياز استخراج، بهره‌برداري و لوله‌كشي نفت و قير در سراسر ايران (به جز پنج استان آذربايجان، گيلان، مازندران، گرگان و خراسان) به مدت ۶۰ سال در سال ۱۲۸۰ ميلادي و در دوره حكومت مظفرالدين شاه قاجار به دارسي داده و متعهد شده بود كه از عوايد حاصله ۱۶ درصد به عنوان حق‌الامتياز و ۲۰ هزار ليره نيز به صورت نقد به عنوان سهم ايران، به دولت بپردازد.
پس از كشف نفت از اين چاه كه با وسايل ساده و ابتدايي آن زمان در سازند آسماري حفر شده بود، بهره‌برداري از آن از سال ۱۲۹۰ با توليد روزانه ۵۰۰ بشكه نفت آغاز شد. پس از آن نيز به ترتيب حوزه‌هاي نفتي هفتگل در سال ۱۳۰۶، آغاجاري (۱۳۱۵)، گچساران و پازنان (۱۳۱۶) و نفت سفيد (۱۳۱۷) كشف شد و به دنبال آن مخازن بسيار غني و مهم ديگري نظير ميادين نفتي لالي (۱۳۲۷)، اهواز (۱۳۳۷)، بينك (۱۳۳۸)، بي‌بي‌حكيمه (۱۳۴۰)، مارون و كرنج (۱۳۴۲)، پارسي و رگ‌سفيد (۱۳۴۳) كشف و به بهره‌برداري رسيدند.
از سالهاي اوليه توليد نفت ايران، چشم طمع بيگانگان به دنبال استثمار منابع زيرزميني كشور بوده و آنان در هر فرصتي به گرفتن امتيازهاي گوناگون نفتي اقدام مي كردند. پس از لغو امتياز نفتي دارسي بين ايران و انگلستان، قرارداد الحاقي گس - گلشاييان به منظور كشف و استخراج نفت از سوي شركت‌‌هاي نفتي انگليسي منعقد شد. قراردادي كه در مرحله ارائه به مجلس براي تصويب با مقاومت عدهاي از نمايندگان و علما به ويژه آيت الله كاشاني روبه رو و در نهايت پس از فراز و فرودهايي منجر به ملي شدن صنعت نفت ايران در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ شد.
درحالي كه تا زمان ملي شدن صنعت نفت تعداد كارمندان عالي رتبه ايراني در تمام مناطق نفتخيز و ادارات شركت نفت از ۳۰ نفر تجاوز نمي كرد، ملي شدن صنعت نفت نقطه آغاز براي بومي شدن اين صنعت تخصصي شد. به طوري‌كه تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي شركت ملي نفت ايران تنها كار توزيع و فروش فرآورده هاي نفتي و گاز طبيعي جهت مصارف داخلي و همچنين مسئوليت تامين، نگهداري و اداره خدمات پشتيباني توليد را تحت عنوان"خدمات غيرصنعتي" به عهده داشت.
در اين راستا ميزان توليد نفت خام در دوره‌هاي مختلف بسيار متفاوت بوده است. درحالي‌كه ميزان توليد طلاي سياه در سالهاي پيش از انقلاب به بيش از ۶ ميليون بشكه در روز نيز رسيده بود، اين رقم در سالهاي جنگ تحميلي به كمتر از سه ميليون بشكه در روز رسيد.
تحريم نفت و فرصت طلايي افزايش توليد گاز
همزمان با ۱۰۶ ساله شدن صنعت نفت، تحريم‌هاي خصمانه و هوشمندانه غرب محدوديت‌هاي متعددي براي توسعه ميادين و صادرات نفت و گاز ايران به وجود آورده است، برخي از تحريم‌هاي دروني هم به پاشنه آشيل توسعه تمام عيار لوكوموتيو توسعه اقتصاد كشور در بخش بالادستي تبديل شده است.
در حال حاضر ايران داراي ۲۲ ميدان مشترك نفت و گاز با كشورهاي مختلف همسايه است به طوري‌كه با عراق ۸ ميدان، عربستان ۵ ميدان، قطر ۳ ميدان، امارات ۴ ميدان و عمان و تركمنستان هر كدام يك ميدان مشترك وجود دارد كه به استثناي ۳ تا ۴ ميدان در ساير ميادين مشترك نفت و گاز از رقباي عربي عقب مانده‌ايم.
اوج عقب ماندگي نفتي و گازي ايران در ميادين مشترك به لايه نفت و گاز پارس جنوبي باز مي‌گردد كه با وجود برداشت چند برابري طرف قطري از نفت، گاز و ميعانات گازي اين ميدان مشترك، ايران حتي با سرمايه‌گذاري ۴۶ ميليارد دلاري هم موفق به راه‌اندازي يك فاز جديد افزايش توليد گاز در پنج سال اخير نشده است.
مطابق با اهداف برنامه پنجم توسعه بايد ظرفيت توليد نفت به بيش از ۵ ميليون بشكه و توليد گاز به حدود ۱.۴ ميليارد مترمكعب در روز افزايش يابد كه هم اكنون پيشرفت طرح‌هاي توسعه يا نفت و گاز طوري بوده كه امكان تحقق اين اهداف كلان هم وجود ندارد.
به اعتقاد كارشناسان تحريم‌هاي نفت اتحاديه اروپا بهترين فرصت براي بازسازي و احياي چاه‌هاي قديمي نفت و تمركز بيشتر فني، مهندسي و لجستيكي براي افزايش توليد گاز بوده كه مسئولان شركت ملي نفت از اين فرصت طلايي براي افزايش توليد گاز استفاده نكردند و حتي هم اكنون توليد گاز كشور روندي نزولي پيدا كرده است.
هم اكنون حجم ذخاير نفت قابل برداشت ايران بيش از ۱۵۷ ميليارد بشكه و ذخاير گاز به بيش از ۳۳.۷ تريليون مترمكعب برآورد مي شود و با وجود كاهش ذخاير نفت و گاز در اكثر كشورهاي عضو اوپك، ايران دست كم براي ۱۰۰ سال آينده نفت و ۲۰۰ سال آينده گاز در اختيار دارد.
صنعت نفت چشم انتشار جشن خودكفايي بنزين
در شرايط فعلي ايران با در اختيار داشتن ۳۵ هزار كيلومتر خطوط فشار قوي گاز از ظرفيت انتقال بيش از ۷۰۰ ميليون مترمكعب گاز برخوردار است. در صنايع پالايشي هم ظرفيت پالايش طلاي سياه ايران به دو ميليون و ۸۵۰ هزار بشكه در روز افزايش يافته است.
بر اساس هداف تعيين شده، قرار است تا سال آينده ظرفيت پالايش نفت ايران با بهره برداري از برخي پروژه‌ها به بيش از سه ميليون بشكه در روز افزايش يابد و همزمان با اين افزايش ظرفيت واردات بنزين كشور هم متوقف شود.
با اين وجود، هم اكنون با توقف توليد بنزين پتروشيمي ها، ايران به طور متوسط روزانه حدود ۷ ميليون ليتر بنزين وارد مي كند و اين در حالي است كه ايران اولين كشور خاورميانه بوده كه اقدام به پالايشگاه سازي و توليد فرآورده هاي نفتي كرده است.
در صنايع پتروشيمي هم هر چند ظرفيت توليد محصولات پتروشيمي و فرآورده هاي پليمري به بيش از ۷۰ ميليون تن در سال افزايش يافته اما هنوز بخش عمده اي از اهداف توسعه صنايع پتروشيمي و توقف خام فروشي نفت و گاز به طور كامل محقق نشده است.
در اين بين، با وجود اعمال سخت ترين تحريم هاي بين المللي و محدوديت‌هاي خارجي پيشرفت هاي قابل قبولي در حوزه طراحي، ساخت، نصب و راه اندازي پيچيده ترين مگا پروژه‌هاي نفتي حاصل شده است.