ماه گذشته خبر افزايش توليد (و صادرات) نفت عراق به بيش از 3 ميليون بشكه به نقل از آژانس بين‌المللي انرژي منتشر شد. اين مساله در كنار كاهش توليد نفت ايران به كمتر از اين ميزان، به معناي دستيابي عراق به رتبه دوم توليد نفت در اوپك است. همزمان با اين مساله وزير انرژي عراق نيز اعلام كرد عراق با توليد 2/3 ميليون بشكه نفت در روز، بالاتر از ايران، كويت و امارات متحده عربي در جايگاه دوم اوپك ايستاده است.
پيشتر نيز گزارش ماهانه بازار نفت اوپك در ماه آگوست، به نقل از منابع ثانويه، توليد نفت ايران را دو ميليون و 817 هزار بشكه و كمتر از كشورهاي عربستان، عراق و كويت اعلام كرده بود. توجه به اين آمارها در كنار بررسي روند رو به رشد توليد نفت عراق در سال‌هاي اخير (كه از جمله موجب شد صادرات اين كشور در اواخر سال 89 از ايران پيشي گرفته و به 1/2 ميليون بشكه در روز برسد) اين نتيجه را در پي دارد كه ايران در اوپك پس از صادرات، اكنون جايگاه توليدكننده را نيز به عراق واگذار كرده و احتمالا پس از عراق، كويت نيز در توليد و صادرات از ايران جلو خواهد افتاد.
هم‌اكنون نيز در گزارش ماه سپتامبر اوپك، توليد نفت ايران دو ميليون و 767 هزار بشكه اعلام شده است كه نشان مي‌دهد آمارهاي پيشين قابل اتكا بوده‌اند و سقوط رتبه‌ي ايران در توليد نفت، تداوم داشته است.
طبيعتا بخشي از اين مساله معطوف برنامه‌ريزي‌هاي مناسب كشور عراق است. برگزاري چهار دوره مناقصه نفتي و گازي در سال‌هاي اخير، با مجموع 18 قرارداد با كشورهاي خارجي موجب شده توليد فعلي و نيز احتمال دستيابي اين كشور به توليد 5/6 ميليون بشكه نفت تا چند سال آينده، افزايش يابد.
اما در سوي ديگر، علل كاهش توليد نفت ايران را مي‌توان به دو دسته كلي تقسيم‌بندي كرد: نخست، عللي كه سالهاست بر وضعيت توليد مخازن نفتي كشور موثر بوده است. گزارش سال 88 مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي علل اصلي افت توليد (Depletion) مخازن كشور را عدم برداشت صيانتي و سهل‌انگاري در تزريق به موقع و به ميزان مورد نياز گاز و آب عنوان كرده است. اين گزارش همچنين شرايط بحراني توليد نفت خام كشور را نتيجه عدم توفيق در اكتشافات، عدم سرمايه‌گذاري كافي و بي‌توجهي به روش‌هاي برداشت صيانتي داشته است. بايد توجه داشت هر چند برخي موارد همچون اكتشافات جديد و توجه به مساله ازدياد برداشت نفت، در سال‌هاي پس از انتشار گزارش مذكور، با توجه بيشتري همراه شده، اما كماكان ضعف در مسائلي همچون جذب سرمايه‌گذاري خارجي (كه نقطه قوت اصلي كشور عراق بوده است) مشاهده مي‌گردد.
دسته دوم علل، به طور خاص در سال‌هاي اخير و با شدت گرفتن تحريم‌ها تاثير نمود پيدا كرده و با برخي از علل دسته نخست نيز داراي اشتراك است. بارزترين اين علل خروج شركت‌هاي خارجي و سرمايه‌هاي وابسته به آنهاست. تاثير حضور اين شركت‌ها در بخش گاز قطر (ميدان گنبد شمالي) و بخش نفت عراق، به سادگي قابل مشاهده است. اما علت ديگري كه در اين دسته جاي مي‌گيرد و كمتر بدان پرداخته شده، تاثيرپذيري توليد نفت از مشكلات فروش است. بايد توجه داشت اغلب توليد نفت و گاز در جهان و كشورمان، قابليت ذخيره‌سازي چنداني ندارد و لذا كاهش فروش در نتيجه مشكلات به وجود آمده پس از تحريم، مستقيما در كاهش توليد موثر است. ضمن آنكه نفتكش‌ها و مخازن ذخيره‌سازي نفت نيز تنها براي چند روز قابليت ذخيره‌سازي دارند و همين امكان اندك نيز براي توليد گاز مهيا نيست. به ويژه از آن روي كه اكنون در فصل تابستان و دوران كاهش مصرف گاز به سر مي‌بريم و مصرف كشور چندان بالا نيست. وابستگي مستقيم توليد نفت به فروش آن و ناپايداري فروش، موجب خواهد شد ملاحضات كارشناسي و فني در مساله‌ي توليد با اقبال كمتري مواجه گردد و توليد صيانتي از مخازن با مشكلات جديدي مواجه گردد كه قبلا نظير آن كمتر مشاهده شده است. گزارش‌هاي غيررسمي خبر از كاهش چندصدهزاربشكه‌اي توليد نفت به دليل مشكل فروش مي‌دهند و البته آمارهاي فعلي نيز تا حدودي اين مساله را تاييد مي‌كنند.
مساله مهم ديگر، همبستگي توليد گاز و ميعانات گازي در برخي ميادين از جمله پارس جنوبي است. بايد توجه داشت آمار توليد نفت اعلام شده، با احتساب ميعانات گازي است كه در فرآيند توليد گاز و به عنوان بخشي از توليد، استحصال مي‌گردد. آمارهاي نقل شده از مقامات شركت ملي نفت ايران، توليد ميعانات گازي در سال گذشته را بيش از 400 هزار بشكه در روز اعلام كرده است. مي‌توان انتظار داشت در صورت بروز مشكل در صادرات ميعانات گازي، توليد اين ميعانات و بالتبع بخشي از گاز كشور كاهش يابد. اين مساله به ويژه در فصل زمستان كه توليد گاز اهميتي دوچندان مي‌يابد، موجب مشكلاتي در بخش مصارف صنعتي و خانگي خواهد شد. اين مشكل هر چند به گستردگي مسائل موجود در بخش نفت نيست، توجهي ويژه را طلب مي‌كند.
با اين تفاسير بايد گفت كاهش فروش و توليد نفت ايران، علاوه بر كاهش درآمدهاي نفتي، موجب ورود به دايره‌اي از مشكلات كمتر ديده شده و نسبتا ناآشنا شده است كه در ماه‌هاي آتي و با انتشار گزارش‌هاي جديدتر، مي‌توان به جنبه‌هاي كمتر بررسي شده اين مشكلات پرداخت.